Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания
батыр агасы
Кыпчак биең бар булыр,
Белсә белер Кыпчак би,
Миннән килмәс эш икән.
Туктамыштай олы хан
Кыпчак бине өндәде:
– Куш-куш пычак асынган,
Кушалыклап[110] утау[111] тектергән,
Карагай буе ат менгән,
Мең чүкечле тимер тун[112]
Билен бишкә тарттырган,
Күгән салып каптырган,
Сиксән сөям сөңгене
Селтәмәстән кулга алган.
– Идел-йорт, Идел-йорт,
Идел эче имин йорт!
Адәм телен алмаган,
Үз раесы[113] булмаса,
Асу[114] җиргә бармаган,
Мөйтәннән туган Кыпчак би,
Син бер кереп тулгачы! – дип иде,
Мөйтәннән туган Кыпчак би
Иңкәеп өйгә кергәчтән,
Кул кушырып, тез бөгеп,
Тез астына бүрек салып,
Уң кулына бал алып,
Тулгамага килеп иде,
Кәмалның углы Киң Җанбай[115],
Кыпчакдаен батырны
Кире тартып ым итеп,
Изү[116] кагып утыртты.
Туктамыштай олы хан
Киң Җанбайга анда әйтте:
– Садагын[117] кырык нарга[118]
тарттырган,
Салтанатын Улда белән
Вылдадан[119] арттырган,
Хан алдында ат тоткан[120],
Тамагына алты хат тыккан[121] —
Кәмалның углы Киң Җанбай,
Киңәшең артык би Җанбай.
Киңәшемнең соны син,
Киң сабамның[122] куры син,
Кыпчакдаен иремне
Кире тартып утырттың,
Кобогылның асылын
Син тулгачы, – дип иде,
Анда әйтте Киң Җанбай:
– Әй ханиям, ханиям!
Син дә белмәс эш икән,
Мин дә белмәс эш икән,
Нугай иле тапмастай
Бу бер авыр төш икән.
Алты суның буенда
Камадай башы кашкарган,
Кондыздай төсе саргайган,
Азаулар теше бушаган,
Чүбин аяк ат менгән[123],
Яшьлегендә ир булган,
Судай булат бәйләгән,
Арыслан, каплан аулаган,
Җитмеш җиде ил гизгән,
Йөз туксан биш яшәгән,
Сосар бүрекле, суп тунлы,
Субра[124] дигән ерау бар,
Кобогылның асылын
Ул белмәсә, кем белер? —
Аны әйтеп Киң Җанбай,
Тәгъзим итеп туктады.
Кәмалның углы Киң Җанбай,
Ханга моны дигәндә,
– Ерау хәзер булсын! – дип,
Хан боерыгын биргәндә,
Хан чабары Байморат
Сыйпап соры бүрек киеп,
Билен тартып бер буды,
Кыл койрыгын чарт төеп,
Чапкын атка бер менде,
Юрта чаба бер җилде,
Алты суның буена
Алты көндә бер җитте.
Сыпыра сынлы ерауга
Хан боерыгын
Кушалыклау – куш итү.
Утау – күчмә өй, тирмә.
Тимер тун – көбә, панцирь.
Раесы – уе.
Асу – билгесез, ят.
Кәмалның углы Киң Җанбай… – тарихи документлар буенча билгеле кеше, Туктамыш ханның вәзире.
Изү – күлмәкнең ал якасы.
Садак – ук, җәя сала торган савыт.
Нар – бер өркәчле дөя.
Улда, Вылда (Вилдан) – оҗмахта хезмәт күрсәтүче.
Ат тоту – исем тоту.
Тамагына алты хат тыгу – төрле тел белү.
Саба – кымыз йөртә торган зур күн савыт.
Чүбин аяк ат менгән – (чүбин аяк – агач аяк); бу юллар «аның җеназасы күтәрелер көн җиткән» дигәнне аңлата.
Субра – «гүзәл җырчы» мәгънәсендә, халык җырчысы. Дастанда җырчының исеме «Хубра» рәвешендә очрый.