Идегәй. Татар халык дастаны. Эпосы, легенды и сказания
атын әйтмәдең,
Йорттан аны яшердең,
Убалын[154] кая куярсың?
Өнәндә[155] булды сигез хан,
Олы ханның уагы,
Уак ханның олысы
Туникуга баш иде,
Тунику күккә ашкан соң,
Кытай йортын баскан соң
Үзен күккә ашырган
Йортына кыңгыр карады,
Йорты фәрван булмады;
Көчлесе кол биләде,
Көчсезе зар иңрәде,
Күккә ашкан Тунику
Йортына күзен салмады;
Югалчы үскән Тимертау
Йортның зарын аңлады:
Юл тапмаен адашкан
Чалпы йортка юл булды.
Чалпы[156] йортны кузгатып,
Туникуны каулады,
Йортка күзен салмаган
Туникуны каулаучы
Тимертау дөрес эшләде;
Йортның уен байкамый,
Тимертау сүзен тыңламый,
Сын битләгән[157] сорандай
Мылҗырап йөргән Колатай,
Тимертау башын чаптырып,
Убал ялгыш эшләде,
Минем белгәнем шул, – диде.
Җавап сүзен алгачтан,
Сынап бер карап торгачтан,
Өлкән ерау Субра
Идегәйне җүпләп анда әйтте:
– Яшь җелектә май була,
Акылы уйга бай була:
Җелегеңә май тулган,
Акылың уйга бай булган.
Аны әйтеп Субра,
Сары балны күтәреп,
Идегәй белән Җанбайга
Тулгай биреп янә әйтте:
– И сары бал, сары бал,
Сары балны кем эчәр?
Икең бергә килгәндә,
Кайсыгыз батыр ир булса,
Алып та алып шул эчәр!
Субра алай дигәндә,
Җанбай уйга килгәндә,
Идегәй алып аны эчте.
Субра ерау анда әйтте:
– Афәрин, батыр икәнсең!
Ханга дуслык иткәндә,
Дуслыгың ничек итәрсең?
Ханга хаслык иткәндә,
Хаслыгың[158] ничек итәрсең?
Идегәй торып анда әйтте:
– Ханга дуслык иткәндә,
Чыгып кала бозармын,
Казнадан казна китереп,
Ханның күңелен табармын.
Ханга хаслык иткәндә,
Арсаеп[159] атка менәрмен,
Карчыга булып очармын,
Ханны куып басармын,
Балын канҗагама асармын;
Бүленгән куйдай итәрмен,
Бүректәй киеп китәрмен,
Казнасын алып илгә,
Ханлыкны лаек бигә бирермен,
Мин дигәнне кылырмын,
Дигәнемне кылмасам,
Атамның хәрәм углы булыем!
Сыпра сынлы суп ерау
Идегәй белән Җанбайны
Икесен бер сынап күргәчтән,
Туктамышка аны әйтте:
– Әй ханиям, ханиям,
Әйт дисең дә куймыйсың,
Әйтмәгә авызым бармыйдыр.
Бармаса да әйтием:
Кара лачын, Бүз тойгын —
Икесе ике ояның кошы икән,
Остазларыңа тоттырып,
Икәүне бер тургачка кундырдың.
Кашында торган ике ир:
Берәве аның
Убал – гөнаһ, язык.
Өнән (Онон) – хәзерге Монголия һәм СССР территорияләре буйлап ага торган елга.
Чалпы – масса.
Сын битләү – сынын, төсен алыштыру.
Хаслык – дошманлык.
Арсаю – тартынып тормау.