Türk və dünya: munis tariximiz. Мурад Аджи

      GİRİŞ YERİNƏ BİR NEÇƏ SÖZ

      Çar Rusiyasının müstəmləkəçi şovinizmini daha sərt şəkildə davam etdirən Sovet dövlətinin süqutundan sonra türk xalqları tarixinin olduğu kimi yazılması yolunda ilk addım atanlardan biri qıpçaq-qumuq oğlu Murad Adcı oldu. O, bu işə böyük sensasiya doğuran «Qıpçaq çölünün yovşanı» («Polın polovetskoqo polya») kitabı ilə başladı.

      Sonrakı kitablarında da türkün dünya sivilizasiyasında oynadığı ciddi rolu işıqlandırdı, dünyanın siyasi coğrafiyasına onun göstərdiyi təsirdən danışdı, türk xalqları tarixinin gizli saxlanan, sirri açılmamış bir sıra səhifələrini geniş oxucu kütləsinə təqdim etdi. Bu məzmun son kitabının adında açıq əks olunur: «Türk və dünya: munis tariximiz».

      Azərbaycan oxucularına həmin adla təqdim etdiyimiz bu kitab təkcə son əsərin tərcüməsi deyil. Biz Murad Adcının bütün əsərlərindən ayrı-ayrı oçerkləri almış, bir dəst düzəltmişik. Oçerklər bir-birini tamamlayan, türkün tarixi haqqında aydın təsəvvür yaradan bir buketdir.

      Murad Adcının bu kitabında türk tarixinin qlobal məsələləri ilə bir sırada adi məlumatlar da var. Ancaq bu adi məlumatlar da yad qələm sahiblərinin türk haqqında formalaşdırdığı yanlış təsəvvürləri dağıdır.

      Məsələn, rus və rus olmayan xalqların geniş kütləsi içərisində kazak necə tanınır: baş kəsən, əzazil, insafsız bir əsgər-döyüşçü kimi. Çünki insanlar kazakı döyüşkən zümrə kimi görüblər. Kazak öz əsgəri vəzifəsini şərəflə icra edib – o, həmişə döyüşdən qalib çıxıb: kazak düşmən ordusu ilə də qəhrəmanlıqla vuruşub, çara qarşı tətilə qalxan, siyasi üsyan qaldıran fəhlələri, zəhmətkeşləri də qəddarlıqla susdurub. Üzbəüz gələndə kazak rusa da, rus olmayana da qarşı amansız olub. Kazakı rəsmi dövlət rus elan edib. Rus da bilib ki, kazak rus deyil, kazak özü də bilib ki, o, rus deyil. Bəs geniş kazak kütləsi kim olduğunu bilibmi? Ancaq kazakın ziyalıları, oxumuşları biliblər ki, onlar nəslən türkdürlər.

      Maraqlıdır: rus bu tarixi niyə danıb? Görünür, kazakın zümrəvi igidliyini özününkü kimi təqdim etmək istəyib. Kazaka rus deyib, onu rusun istəyi yolunda qəddarlığa, vuruşlara-döyüşlərə təhrik ediblər.

      M. Adcı əsərində bu məsələləri yaxşı açıqlayır. Onun bu əsəri rus dilində yazıldığı üçün, təbii ki, onu geniş kazak auditoriyası oxuyub və özünü, tarixini özü üçün aydınlaşdırıb.

      M. Adcı kazak haqqında mövcud təəssüratı dəyişmək üçün əsərinə maraqlı bir səhnə daxil edir: döyüşsüz, vuruşsuz, özü tarix olmayan, ancaq tarixin qavranmasına kömək edən bir səhnə. Murad Adcı kazakın məişətinə girir. Onların adi insan həyatı yaşadıqlarının, əməklə, təsərrüfatla məşğul olduqlarının, hətta əmək qəhrəmanları, təsərrüfat başçıları olduqlarının və hamısından da maraqlısı evdə, ailədə türkcə danışdıqlarının şahidi olub; rusca danışıqlarında türk atalar sözünün kalkasını hərfi tərcüməsini işlədib, sonra türkcəyə çevirdiklərini, rusca söhbətlərində yumor məqamında «izvinite» (bağışlayın) deyib türkcə bir söyüş söydüklərini şəxsən eşidib (kitabında vermədiyi xeyli şeyləri Murad mənə şəxsən danışıb və özü də «izvinite» deyib, gülə-gülə onlardan bəzilərini söyləyib və əlavə edib ki, elə bizim qumuq qıpçaqcasında da belə deyirik). Bəli, kazak türkü də, başqa türklər kimi, ona toxunan olmasa, sakitcə yaşamaq, işləmək, torpağa qan yox, tər tökmək üçün can atır və onun qəhrəmanlıqla vuruşmağı da bu sakit yaşayış üçün olmuşdur.

      Başqa bir incəlik. Sibir türkün qədim yaşayış ocağı və qədim mədəniyyət abidələrinin ən çox yeraltı (çünki yüz min illik və ondan da o yana tarix onun üstünü örtüb) və qismən də yerüstü muzeyidir. Arxeoloji tədqiqlərində Sibirin e.ə. yüz-yüz əlli min illik tarixini öyrənən A.Okladnikov Avropa mədəniyyətinin Sibirdən başlandığını deyir. Bəs niyə rus belə zəngin tarixli Sibiri sürgün yeri kimi məşhurlaşdırıb. Ola bilsin ki, məhz bu yeraltı və yerüstü muzeylərdən diqqəti yayındırmaq istəyib bu muzeyin müəllifinin, yaradıcısının ta-nınması, məlumlaşması yəqin ki, ona əl vermir. Ya ola bilər ki, Sibir iqliminin sərtliyində hər oğul yaşayış qura bilmir. O yerdə ki, qoşqu heyvanı kimi öküz yerinə maraldan istifadə olunur, bu iqlimin romantikasının hər etnos duya və yaşaya bilməz. Bu romantikanın valideyni türkdür. Türkün qar yumşaqlığı, ürəyinin-niyyətinin qar ağlığı, xarakterinin buz sərtliyi bu iqlimin yetirməsidir.

      Əsərində Murad Adcı belə adi həqiqətləri tarixi gərəklik kontekstində ustalıqla verir.

      Sibir – Avropa, arası Avrasiya, Yaxın Şərq – Uzaq Şərq, arası Çin, Monqolustan və Orta Şərq – bu, türkün ixtisarla təsir dairəsidir, yığcam coğrafiyasıdır.

      Oxucu bu əsərdə həmin coğrafiyanın və bu coğrafiyanın sakinlərinin həqiqi, indiyə qədər gizli qalmış tarixi haqqında məlumat alacaq.

      M. Adcının kitabı bir şeirdir – şeirin məzmununu nağıl kimi dinləmək yox, özünü oxuyub duymaq gərəkdir.

      UNUDULMUŞ VƏTƏN VƏ YA ÖN SÖZ YERİNƏ

      Avropada «rəsmi» tarixi əks etdirən əfsanələr əsrlərdən bəri hökm sürür. Və bu əfsanələr avropalıların əsil keçmişini düşünməyə imkan vermir.

      İnsanların nəsil-nəsil şüuruna belə bir mübahisəli fikir yeridilib ki, «Qərb elə Qərbdir, Şərq də Şərqdir». Bu fikir çoxşəkilli planetimizi ikiyə bölməyə məcbur edir və sivilizasiyanın mənbələrini antik yunan heykəllərinə, Roma hüququna, xristian ayinlərinə bağlayır, qalan şeyləri «barbarlıq», «cəhalət», «vəhşilik» sayır.

      Bəs belə olarmı?

      Yunan heykəlləri, məsələn, sütunlu məbədlər elə belə, özbaşına meydana gəlməyib, heykəltəraşlıq və memarlıq antik Avropaya İrandan1, yəni Şərqdən gəlib. Roma hüququ da, bilindiyi kimi, Romada doğulmayıb. O da xristianlığın başqa ayin və simvolları kimi, heç olmasa, Xristin təvəllüdündən beş, yeddi yüz il əvvəl «barbar» Şərqdə var idi. Və bununla bağlı belə bir təbii sual çıxır: Şərq və onun mədəniyyəti harada qurtarır? Və ya Qərb və onun mədəniyyəti haradan başlayır? Son dərəcə gözlənməz cavablar ola bilər. Axı müxtəlif tarixi epoxalarda «Şərq Qərb» anlayışı dəyişib.

      İndiki qarşıdurmada müstəmləkəçilik epoxasının üslubu oxunur – bunun arxasında dünyanın bölüşdürülməsi niyyəti dayanır. Kiməsə lazım olub ki, avropalılar özlərinin Şərq köklərini unutsunlar, əfsanələrə inansınlar. İstənilib ki, insanlar lazım gələndə oyuncaq əsgərciklər kimi müharibəyə qalxsınlar, «özlərininkiləri» sevsinlər, yad sayılana nifrət etsinlər…

      Biliksizlik toxumu səpmək münasib olub. İnsanların məhz bu bilməzliyi və sadəlövh inamı ilə hakimlər Avrasiya kontinentində tarazlığı saxlaya bilmişlər. Və dünyada özlərinə düşmən müəyyən etmiş, müharibələr başlamışlar. Roma dövründən məlumdur ki, tarixindən ayırmaqla iki nəsil sonra xalqı kütləyə çevirmək olur. Daha iki nəsil sonra onu sürü kimi idarə etmək olar. İnsan sürüsü onunla səciyyələnir ki, çobanlarını hədələmir, əksinə, onunla fərəhlənir.

      Fransız filosofu Volter deyib ki: «Tarix cinayətlərin, ağılsızlıqların və bədbəxtliklərin məcmusudur». İngilis tarixçisi Eduard Gibbon XVIII əsrdə ona qətiyyətlə etiraz edir: «Tarix nəsə cinayətlərin, ağılsızlıqların və bədbəxtliklərin siyahısından daha böyük hadisədir».

      Avropalılar özləri haqqında həqiqətləri ən azı min il bundan əvvəl başlayıblar: Avropa Kilsəni Şərqi və Qərbi olaraq ikiyə böldü. Aralıq dənizinin sahibi Bizans imperatorunun hakimiyyəti yavaş-yavaş tükənirdi. İki əsr sonra səlibçilər Konstantinopolu tutdular və hakimiyyət bütövlüklə Roma Papasının əlinə keçdi.

      Papa Bizansı koloniya elan etdi və Şərqi Avropanı öz məqsəd zonası saydı. Bu ideyada Avrasiya üfüqləri gorunürdü, təcavüz yuvalanırdı. Bu, dünya ağalığı ideyası idi.

      Əsil müstəmləkə ekspansiyası başlanırdı, bunu dini simvollarla ört-basdır edirdilər. Xristianlıq müstəmləkəçilik fırtınasının vizit kartı idi.

      Tarix heç bir