Şəhidlərin duası. Piter Kouter

      İçindəkilər:

      Atsızın Hekayələri (Əhməd B.Ercilasun)

      Qayıdış

      Şəhidlərin duası

      Oğlan, qız

      İki kapral

      Hər əsrin nağılı: Qızılquşla Sarı ilan

      ATSIZIN HEKAYƏLƏRİ

      Əhməd B.Ercilasun

      1930-cu ildən bəri türkçülüyün lideri olan Atsızın ən mühüm cəhəti – ülküçülükdür, ideologiyadır. İkinci hökumətdə və Cümhuriyyətin ilk illərində Ziya Gökalp və Yusif Əlaqələndirici kimi fikir adamlarının rəhbərlik etdiyi Türkçülük idealının 1930-cu ildən sonra ən başda gələn siması, şübhəsiz, Hüseyn Nihal Atsızdır.

      Atatürk və yoldaşlarının qurduğu Cümhuriyyətin əsas ideya dayağı Türk millətçiliyi idi. Populizm, dünyəvilik, inqilabilik kimi prinsiplər də Türk millətinin yüksəldilməsi, yəni Türkçülük üçün düşünülmüş prinsiplərdi. İnqilablar sivil türkçü təşkilat olan Türk Ocağı tərəfindən dəstəklənir və geniş xalq kütlələrinə sığınmağa çalışırdı. Türk Ocağı 1931-ci ildə bağlandı və Türk millətçiliyinin mülki qanadında bir boşluq yarandı. Məhz bu boşluğu Atsızın 1931-32-ci illərdə nəşr etdirdiyi “Atsız Məcmuəsi” və 1933-34-cü illərdə çıxardığı “Orxon” dərgisi ilə doldurulmağa çalışırdılar. Bu jurnallardakı yazılarıyla Atsız qısa zamanda mülki Türkçülüyün lideri oldu. Onun ideologiyası – yazıları, ədəbi əsərləri, xüsusən də 1944-cü ildəki İrqçilik-Turançılıq Mübarizəsinin həyəcanı başda olmaqla cəmiyyət və gənclər üzərində yaratdığı coşquyla təmsil edilirdi. Atsız Türkçülər arasında idealına güzəştə getməyən və qələmini qılınc kimi istifadə edən bir şəxsiyyət kimi yüksəlirdi. Onun bu cəhəti düşmənləri tərəfindən də qəbul edilmişdi.

      Atsızın ikinci mühüm tərəfi sənətkarlığıdır. Yaradıcılığında ön plana çıxan romanlarıdır. Dörd böyük romanla iki kiçik satirik əsər yazmış Atsızı, bəlkə də, ölümsüz edən “Bozqurdlar ölür” və bu romanın qəhrəmanı Kür Şaddır. Atsız bu romanı ilə yaddaşlarda dövrümüzün Kür Şadı kimi qalıb. Onun ən uğurlu romanlarından biri, şübhəsiz, Türk ədəbiyyatı tarixində müstəsna yer tutan “Ruh adam”dır. Amma sanki müasir bir dastan olan “Bozqurdlar”ın yaratdığı həyəcan dalğası ilə cəmiyyət və gənclər üzərində daha dərin təsir buraxa bilib.

      Atsızın yaradıcılığında poeziya ikinci sırada yer alırdı. Atsız ədəbi yaradıcılığa şeirlə gəlmiş, ancaq çox şeir yazmamışdı. Heca və əruz vəznində yazdığı şeirlər yenə də onu Türk şeir tarixinin unudulmazları arasına salmışdı. Atsız şeirin dərinliklərini yaxşı bilən usta şairdi, lakin onun şeirini bu gün də yaddaşlarda saxlayan – dərinliyi bilməyi və ustalığı deyil, ruhlarda yaratdığı həyəcandır.

      Atsızın üçüncü mühüm tərəfi elm xadimi olmasıdır. Osmanlı Türk tarixinin ilk dövrünə aid əsas mənbələri ilk dəfə elmi üsullarla nəşr edənlərin ən qabaqcıl imzası Atız olub. Aşıkpaşaoğlu və Oruc Beğ tarixləri həm dil, həm tarix mətnləri olduğu üçün Türk dili və tarixi sahəsində dərin biliyə malik Atsızın bu nəşrləri dilçilər və tarixçilər üçün əsas mənbə olub. Onun Türk tarixini vahid halda qəbul edən, bir nəslin və ya rejimin tarixi yerinə, millət tarixini əsas götürən və Türk dövlətinin davamlılığı üzərində qurulan tarixi görüşü də bu gün xeyli tarixçi tərəfindən mənimsənilməyə başlayıb.

      ***

      Hekayə Atsızın yaradıcılığında ən az müraciət olunan janrdır. Ömrü boyu yalnız beş hekayə yazıb. Onların da dördünü 1931-ci ildə dərc etdirib. 1941-ci ildə yazdığı beşinci hekayə isə ancaq 1966-cı ildə nəşr edilib. Daha sonra təkrar nəşr edilən hekayələrinin forması belədir:

      1. “Qayıdış”, Atsız Məcmuəsi, II sayı, 15 iyun 1931, s.40-41 (Y.C. imzası ilə); “Orxon” dərgisi, X sayı, 1 oktyabr 1943, s.20-21 (Atsız imzası ilə).

      2. “Şəhidlərin duası”, Atsız Məcmuəsi, III sayı, 15 iyul 1931, s.64-67 (Y.C. imzası ilə); “Orxon” dərgisi, XII sayı, 1 dekabr 1943, s.19-21 (Atsız imzası ilə).

      3. “Oğlan, qız”, Atsız Məcmuəsi, IV sayı, 15 avqust 1931, s.85-88 (Y.C. imzası ilə).

      4. “İki kapral”, Atsız Məcmuəsi, VI sayı, 15 oktyabr 1931, s.141-143 (Y.C. imzası ilə); “Çınaraltı” məcmuəsi, 67-ci sayı, 2 yanvar 1943, s.11,13 (Atsız imzası ilə); “Ötüken” məcmuəsi, 30-cu sayı, 25 iyun 1966, s. 8-10 (Atsız imzası ilə).

      5. “Hər dövrün nağılı: Qızılquşla Sarı İlan”, “Ötüken” məcmuəsi, 28-ci sayı, 30 aprel 1966, s.22-24 (Atsız imzası ilə).

      Atsız Məcmuəsindəki dörd hekayədən üçü müharibə şəhidlərinə həsr edilib və 1920-ci illərdə müharibədəki türk ədib və şairlərinin əsas mövzularındandır. Trablusqarp və Balkan müharibələrindən sonra dörd il davam edən Birinci Dünya Müharibəsi, vətən torpaqlarını verməmək üçün son gücləri ilə bu torpaqlara tutunan Türk millətinin möcüzəvi müqaviməti və böyük zəfərindən danışılır. İl boyu davam edən bu müharibələr yüzminlərcə Türkün canına alıb. Gedənlər qayıtmamış, analar-atalar oğulsuz, xanımlar ərsiz, uşaqlar yetim qalmışdı. Təxminən hər ailədə, demək olar ki, şəhidlər vardı. Amansız müharibə şərtləri, düşmənin zülmü və şəhidlər… O illərin bütün müəllif və şairləri bundan təsirlənmişdi. Uşaqlığından bəri milli hislərlə qidalanan, çox gənc yaşda Ziya Gökalp kimi, Ömər Seyfəddin kimi müəllif və ədəbiyyatçıların əsərlərini, şeirlərini, hekayələrini oxuyan Atsız da, əlbəttə, bu müharibələrin ağrılarından təsirlənəcəkdi. Türk fikir və ədəbiyyat həyatına 1931-ci ildə Atsız Məcmuəsi ilə daxil olan Nihal Atsızın ilk ədəbi məhsulları – şeirləri və əfsanələridir. 1931-ci ildə çap olunan bu şeir və hekayələrin hamısının eyni ildə yazılmış olduğunu düşünmürəm. Atsız bir çox yazısının altına yazıldığı günü göstərən tarix qoyub. Amma Atsız Məcmuəsində şeir və hekayələrin altında tarix yoxdur. Məlum olduğu kimi, Atsızın şeirləri daha sonra “Yolların sonu” adlı bir kitabda toplanıb. Orada şeirlərin dərc olunduğu tarixlər var. "Topal Əsgər" şeirinin altındakı tarix 1926-cı ildir. Halbuki, bu şeirin ilk dəfə Atsız Məcmuəsinin 4-ci sayında, 15 Avqust 1931-ci il tarixində dərc olunduğunu bilirik. Bu halda 1930-cu illərin əvvəllərində nəş olunan bəzi şeir və hekayələrinin də daha əvvəl yazıldığını güman etmək olar. Şeirlərinin bir qismi, xüsusilə qoşma və varsağılarının bəziləri 1927-30-cu illər arasında, universitetdəki tələbəlik dövründə yazılmış ola bilər.

      Atsızın müharibə və şəhidlərlə bağlı üç hekayəsinin də nəşr tarixlərindən əvvəl yazıldığını düşünürəm. Belə düşünməyimin səbəbi hekayələrin dili və üslubudur. Daha sonrakı yazı və romanlarında görünən dəqiq və kəskin üslub bu hekayələrdə yoxdur. İndiki zaman təkrarları, kəsik cümlələr, Sərvəti Fünun ədəbiyyatından Məşrutə Dövrü ədəbiyyatına əks olunan "Ah!" kimi nidalara görə bu hekayələrin Atsız yaradıcılığının başlanğıc dövrü üslubunu əks etdirdiyini güman edirəm. Hekayələrdən "Qayıdış"la "İki kapral" Birinci Dünya Müharibəsi ilə bağlıdır. "Şəhidlərin duası" hekayəsindəsə Sakarya Müharibəsindən bəhs edilir. Bu üç hekayə İstiqlal Müharibəsindən sonrakı illərdə, bəlkə də, Atsızın Türk Ocağını Qırmızı Alma otağına daşıdığı 1926-cı ildən sonrakı bir dövrdə yazıla bilər.