Матурлык. Амирхан Еники
чәчәк?» Исеме дә үзенә бик туры килә икән. Чыннан да, уттай янып торалар бит.
– Ансы шулай, – диде председатель, бик үк килешеп бетмәгәндәй. Ләкин бер төсенә карап кына «ут чәчәк» дип йөртмиләр аны…
– Ә тагын нәрсәсе өчен алай дип йөриләр соң?
– Бик зәһәр булганы өчен… Менә син аны тотып иснәсәң – төчкертә ул, капсаң – авызны уттай яндыра, ышкысаң – тәнне боза. Так што, алама нәрсә, шуңа күрә мал да ашамый аны».
Ә. Еники «ут чәчәге» детален әсәрнең ахырында гына кертә. Шакир Мостафинның күзен кызыктырган, бөтен игътибарын, күңелен тартып алган деталь автор тарафыннан абстрактлыктан конкретлыкка, чынбарлыкка әйләнеп кайту өчен кулланыла. «Ут чәчәге», «сазлык» детальләрен конкретлаштыруны автор укучыга тапшыра, чөнки Шакир Мостафин кияү булып кергән йорт нәкъ шул детальләрнең тормыштагы чагылышы икән.
Ә. Еникинең хикәяләү стиленә хас булган бер үзенчәлекне билгеләп үтү кирәк: фикерен ул, өске һәм аскы «агымга» салып, укучыга җиткерә. Ул, «Саз чәчәге» повестен иҗат иткәндә, ике агымны уңышлы файдалана. Язучы позициясен билгеләп, әдәбият галиме Нур Гыйззәтуллин: «Ул Байгузиннарны сурәтләү принципларында да күренә, – дип ассызыклый. – Бу хәл исә әсәрнең тормышчанлыгын да, аның реалистик көчен һәм актуальлеген дә яхшы раслый. Язучының аларны фаш итүендә гаҗәп нәрсәләр юк шикелле, ләкин әсәрне уку дәвамында фаш итүнең сатирик көче ачыклана бара»1.
Ә. Еникинең сатирик образы – Шакир Мостафинның әбисе – Майпәрвәз ханым. Аның карашлары, позициясе гаиләдә ныгып өлгергән. Беренче нәүбәттә ул ире Идиятне кулга төшерүдә үк үзенең тормыш принцибын эшкә җигә. «Майпәрвәз ханым еш кына: – Ирне көлдергән дә хатын, бөлдергән дә хатын, – дип әйтергә ярата торган иде».
Гаилә тормышын үз кулына алган Майпәрвәз кызына да ир белән яшәүнең серләрен аңлата. «Беренче кичтән үк ирне үзеңә ефәк җепләр белән бәйли белергә кирәк, –ди иде ул, пышылдап кына. – …Син аңа назлы да бул, киреләнә дә бел, сыланып та торма, салкын да булма. Син аңа буйсын, әмма үз теләгәнеңне эшләтә дә бел. Аны тыңла, үз сүзеңне үткәр. Син аңа мәхәббәттә юмарт булсаң, ул синең күңелеңне табуда юмарт булыр. Киен, ясан, бизән, чибәр бул, чиста бул, пөхтә бул, шул чакта син иреңә гел тансык булып торырсың, куркыбрак та торсын. Менә шунда инде син аны кечкенә кулларыңа йомарлап алырсың. Песи кебек мырлап кына йөрер ул синең тирәңдә, җаның ни теләсә, шуны табып китерер».
Повестьта кулланылган чагыштырулар аша, бер яктан, Мостафин өчен Наҗиянең көтелмәгән яңа яклары ачылса, укучы өчен, бу көтелмәгәнлек «ефәк җепләрнең» тәэсире итеп кабул ителә. Майпәрвәз биргән киңәшләрнең һәрберсе дә Наҗия тарафыннан гаять оста тотып алынып тормышка ашырыла. Автор Шакир Мостафинның уйларын, кичерешләрен эзлекле рәвештә бирә барып, укучыга аның психологиясен оста гына ачып бирүгә ирешә.
Ә. Еники, Шакирның эчке уйларын ачу өчен, үткәне һәм бүгенгесе арасында әдәби янәшәлек алымын куллана. Беренче хатыны Мәрьям «тигез-сабыр холыклы, анык акыллы хатын иде һәм ире аптырауга
Гыйззәтуллин Н. Әмирхан Еники повестьларының сюжет-композиция үзенчәлекләре // Герой, стиль, осталык. – Казан : Татар. кит. нәшр., 1972. – 191–208 б.