Dəhnamə. Исмаил

      Ulu klassik şairimiz və böyük dövlət xadimi Şah İsmayıl Xətainin adı XVI əsr Azərbaycan varlığının bütün taleyüklü məsələləri ilə bağlı olaraq iftixar hissi ilə çəkilir. Onun müstəsna qabiliyyəti və ardıcıl qayğısı sayəsində milli dilimizin yad dillərin təsirindən təmizlənməsi və qədim mədəniyyətimizin dirçəlişi başlanmışdır.

      Xətainin ölümsüz poeziyası arıdılmış Azərbaycan dilinin duruluq çeşməsi kimi klassik irsimizin möhtəşəm abidəsidir. Şairin əvəzsiz nəfəs yanğınları öz təmkini, bütövlüyü və sənətkarlıq cilası baxımından söz xəzinəmizin zirvə örnəkləridir.

      Görkəmli dövlət xadimi, ana dilində yaranan şeirin inkişafına xüsusi qayğı ilə yanaşan, özü bu dildə ölməz sənət inciləri yaradan Şah İsmayıl Xətai Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi və mədəni yüksəlişində müstəsna xidmətləri olan nadir şəxsiyyətlərdəndir. Xalqımızın inkişafının ən mühüm mərhələlərindən biri onun adı ilə bağlıdır. Xətai doğma zəminə möhkəm bağlı olan bir adam kimi ozan – aşıq sənətinə rəğbətlə yanaşmış, klassik şeir formaları ilə yanaşı, xalq şeirinin müxtəlif şəkillərində dillər əzbəri ola biləcək əsərlər yaratmışdır. Bir yandan yazılı ədəbiyyatın, başqa bir yandan xalq yaradıcılığının zəngin ənənələrindən bəhrələnən bu sərkərdə şair ədəbi fəaliyyətində məzmunla formanı həmişə vəhdətdə götürmüş, hər formadan, janrdan, vəzndən yerinə görə istifadə etmişdir. Sadəlik, aydınlıq, səmimilik, həyata, onun tələblərinə dərindən bağlılıq Xətai poeziyasının səciyyəvi keyfiyyətləridir. Bu poeziya saf mənəvi aləmin, aydın məfkurənin, sabaha dərin inamın, hər cür şərə odlu nifrətin parlaq ifadəsidir.

      “Nəsihətnamə” sufizmin panteist müddəalarını şərh edən fəlsəfi bir əsər olmaqla bərabər, insan haqqında qabaqcıl humanist düşüncələri də əks etdirir. Bəlkə də, bu ikinci daha əsasdır. Ona görə o da böyük sələfi Nizami kimi dinləyicilərini birinci növbədə zülmdən uzaq olmağa çağırır. “Yükün zülm isə arxandan buraxgil” deyən şair zülmkarlığı ən eybəcər bir sifət kimi rədd edir. Xətainin bu məsnəvidə irəli sürdüyü fikirlər dərin insanpərvərliyi ilə seçilir. Bu fikir və nəsihətlər yeni dövlət, yeni cəmiyyət, yeni düşüncə tərzi yaradan hökmdar şairin proqram sözləri kimi qarşılanır. Onlarda odlu, hərarətli bir çağırış ruhu duyulur.

      “Dəhnamə” Xətainin həcm, fikir və sənətkarlıq baxımından ən mühüm əsəridir. Bir yandan klassik ədəbiyyatdan, bir yandan da xalq yaradıcılığının zəngin xəzinəsindən, nağıl və dastanlardan istifadə ilə yaradılan bu poema başqa “Dəhnamə”lərdən forma və məzmun əlvanlığı ilə seçilir. Rəngarəng təbiət təsvirləri və qəzəllər əsəri təkcə həcmcə yox, həm də fikir və bədii təsir baxımından xeyli gücləndirmişdir. Xətainin özünəməxsusluğu, hisləri səmimi, inandırıcı, təbii ifadə etmək, təbiəti duymaq, məhəbbətin həyəcanlarını dolğun əks etdirmək, xalq ədəbiyyatından şüurlu şəkildə bol-bol faydalanmaq keyfiyyətləri bu əsərdə də göz qabağındadır.

      Sufi panteist məhəbbət burada da vardır, lakin real insani hiss və duyğuların arxasında onlar görünməz olmuşdur. Poema, hər şeydən əvvəl, real insani məhəbbəti dilə gətirən bir əsər kimi diqqəti cəlb edir.

      Dəhnamə on məktub deməkdir. Zahirən əsər on məktubdan ibarətdir. Ancaq burada məktubların təkcə adı vardır. Poemanın məzmununu məktublar yox, daha çox həmin məktublarla əlaqədar hadisələr təşkil edir. Bu məktubların yazılmasına gətirib çıxaran hadisələr, onların yazılması zamanı qəhrəmanın keçirdiyi hallar, məktubu göndərmək üçün qasid axtarılması, qasidə yalvarışlar, məktubların sevgili tərəfindən necə qarşılanması, nə deməsi, aşiqin keçirdiyi intizarlı duyğular, nəhayət, sevgililərin qovuşması poemanın süjetini təşkil edən əsas epizodlardır.

      Əsərdə göstərilir ki, eşqə biganə olan, eşq dərdinə tutulanlara əbləh deyən bir şəxs bir dəfə bağda yatarkən yuxuda bir gözəl görüb ona vurulur. Qəmli, dərdli günlər keçirir. Sevgilisinin kim və harada olduğunu bilmir. Allaha yalvarıb ondan kömək istəyir. Hatifdən gələn səs məşuqənin yerini bildirir. Məlum olur ki, aşiqin sevdiyi qız pəridir, yeri isə pərilər bağıdır. Hatifdən gələn göstəriş əsasında pərilər bağına gələn aşiq sevdiyi gözəli görür və daha dərindən sevir. Pərilər bağının bağbanı onu əvvəlcə sərt qarşılayır, döyür, dərdini bildikdə xeyirxah məsləhətlər verir. Öz yerinə qayıdıb Səba vasitəsilə məktub göndərməyi söyləyir. Səba bir neçə dəfə Aşiqlə Məşuqə arasında vasitəçilik edib məktub aparır, sevgilinin sifariş və hərəkətləri haqqında Aşiqə xəbər gətirir. Sonra Ah, Huş, Göz yaşı işə qarışır, onlar da sevgililərin qovuşması üçün əllərindən gələni edirlər. Məşuqə əvvəlcə qəzəblənir, elçiləri danlayır, incidir, onların eyiblərini üzünə deyib utandırır. Aşiq on dəfə məktub göndərir, sevgisinin sabit olduğunu sübut edir. Aşiqi dözümlü, vəfalı görən sevgili ona vüsal vədəsi verir, sevgililər qovuşurlar. Poema səbrin tərənnümü ilə bitir.

      Xətai mövzunun imkanlarından bacarıqla istifadə edib rəngarəng təbiət lövhələri, insan duyğularının təbii, səmimi ifadəsi üçün müxtəlif boyalar tapıb işlədir. Sıx-sıx, lakin yerli-yerində verilmiş qəzəllər poemadakı lirizmi daha da gücləndirir. Şairin yaratdığı ən maraqlı təbiət təsvirlərindən biri poemanın başlanğıc hissəsində verilmişdir. 122 misradan ibarət olan bu təsvir müşahidələrin dəqiqliyi, rəngarəngliyi, təzəliyi, təravətli olması ilə indi də insanı heyrətə salır, şən əhvali-ruhiyyə oyadır. Bu təsvirlər o qədər dəqiqdir ki, rəssamlar onun əsasında heç bir çətinlik çəkmədən çoxlu lövhələr yarada bilərlər. Ədəbiyyatşünaslığımızda bahariyyə adlı janra bir qayda olaraq Xətainin həmin təsviri ən səciyyəvi nümunə kimi göstərilir. Etiraf etmək lazımdır ki, ədəbiyyatımızda çoxlu təbiət təsviri yaradılmasına baxmayaraq, Xətainin yaratdığı həmin təsvir bu tipli olanlar içərisində müstəsna yer tutur.

      Təsvirdə təbiət insandan təcrid olunmur. Şən, şad bir qəlbin təbiətdən aldığı həzz, sevinc addımbaşı özünü hiss etdirir. Şair quşların fəğana düşməsini deyən kimi insan həyatı barədə araya tez bir söz atır, “Eşq odu yenə bu canə düşdü” deyərək təbiətlə insan həyatını vəhdətdə götürdüyünü nəzərə çatdırır. Təbiətdə gül açıb, quşlar nəğmə oxuyanda insan qəlbində də sevgi duyğularının oyandığını söyləyir.

      Təbiət təsvirləri ilə yanaşı, poemada Aşiqin mənəvi iztirabını əks etdirən qəzəllər də əsərin bədii təsir gücünü artırmağa xidmət edir. Aşiqin keçirdiyi müxtəlif xarakterli mənəvi hallar daha çox qəzəllər vasitəsilə açılır. Aşiqin həsrəti, kədəri, gileyi, şikayəti bu qəzəllərdə əlvan boyalarla qələmə alınır. Bədii suallar, xitablar, təkrirlər xalq danışıq dilinin xüsusiyyətlərinə uyğun şəkildə elə məharətlə qurulur ki, səmimi səslənir və diqqəti cəlb edir.

      Vüsal sevincini əks etdirən qəzəllərdə isə güclü bir fərəh və şadlıq əhval-ruhiyyəsi duyulur. Aşiqin də, Məşuqənin də dediyi qəzəllər burada boyalarını dəyişir, daha parlaq və oynaq olur. Bu şeirlərdəki sevinc və fərəh yaz seli kimi aşıb-daşır, yaz çiçəkləri kimi təravətlənir.

      “Dəhnamə” mövzusunda Xətaidən əvvəl də əsərlər yazılmışdır. Hümam Təbrizinin, Marağalı Əhvədinin “Dəhnamə”lərini xatırlatmaq olar. Bu ənənəvi süjeti Xətai vəziyyət və hadisələrə uyğun olaraq yaratdığı lövhələr və başqa poetik tapıntılar vasitəsilə yeniləşdirə bilmişdir. Onu da nəzərə alaq ki, Xətainin “Dəhnamə”si ana dilində yaranan ilk epik əsərlərdəndir. Epik əsərdə lirik janrlardan, o cümlədən qəzəllərdən istifadəyə Füzulidən, hətta Həqiridən əvvəl Xətai poemasında rast gəlirik. Xətai bu poemanı hakimiyyət uğrunda mübarizələrinin ən gərgin çağlarında, 1506-cı ildə, iyirmi yaşında olanda yazmışdır. O, həyatının bu gənc çağlarında təkcə Azərbaycan Səfəvi dövlətinin əsasını qoymaqla məşğul olmamış, həm də epik şeirimizə “Dəhnamə” kimi orijinal keyfiyyətlərə məxsus bir əsər bəxş etmişdir.

      (Burada f.e.d. Əzizağa Məmmədov tərəfindən işlənmiş elmi-tənqidi mətn əsas götürülmüş, başqa nəşrlərdəki düzəlişlər də nəzərə alınmışdır.)