KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi. Карл Генрих Маркс

      BİRİNCİ BÖLMƏ

      ƏMTƏƏ VƏ PUL

      BİRİNCİ FƏSİL

      ƏMTƏƏ

      1. ƏMTƏƏNİN İKİ AMİLİ: İSTEHLAK DƏYƏRİ VƏ DƏYƏR (DƏYƏR SUBSTANSIYASI, DƏYƏR KƏMİYYƏTİ)

      Kapitalist istehsal üsulunun hökm sürdüyü cəmiyyətlərin sərvəti «külli əmtəə yığını»1 kimi, ayrıca bir əmtəə isə bu sərvətin bəsit forması kimi meydana çıxır. Buna görə də bizim tədqiqatımız əmtəənin təhlilindən başlanır.

      Əmtəə hər şeydən əvvəl zahiri bir predmetdir, öz xassələri sayəsində müəyyən insan tələbatını ödəyən bir şeydir. Bu tələbatın təbiəti, – bu tələbatı, məsələn, mədə və ya xəyalınmı doğurması, – məsələni əsla dəyişdirmir.2 İş həmçinin bunda da deyildir ki, həmin şey insan tələbatını məhz necə: yaşayış vasitəsi, yəni istehlak şeyi kimi bilavasitə ödəyir, yoxsa istehsal vasitəsi kimi dolayı yolla ödəyir.

      Hər bir faydalı şeyə, məsələn, dəmirə, kağıza və i. a., iki nöqteyi-nəzərdən: keyfiyyət və miqdar cəhətdən baxmaq olar. Hər bir belə şey bir çox xassələrin məcmusudur və buna görə də özünün müxtəlif cəhətləri ilə faydalı ola bilər. Şeylərin bu müxtəlif cəhətlərini və, deməli, onların işlədilməsinin müxtəlif üsullarını aşkara çıxarmaq tarixi inkişafın işidir.3 Faydalı şeylərin miqdar cəhəti üçün ictimai ölçülər axtarıb tapmaq haqqında da eyni sözləri demək lazım gəlir. Əmtəə ölçülərinin fərqləri qismən ölçülən şeylərin özlərinin müxtəlif təbiəti ilə müəyyən olunur, qismən də şərtidir.

      Şeyin faydalılığı onu istehlak dəyəri edir4. Lakin bu faydalılıq havadan asılmış bir şey deyildir. Əmtəə cisminin xassələri ilə şərtlənən bu faydalılıq əmtəə cismindən kənarda mövcud deyildir. Buna görə də əmtəə cisminin özü, məsələn, dəmir, buğda, almaz və s. istehlak dəyəridir, yaxud nemətdir. Onun bu xarakteri onun istehlak xassələrini mənimsəməyə insanın az və ya çox əmək sərf etməsindən asılı deyildir. İstehlak dəyərləri nəzərdən keçirilərkən həmişə onların miqdarca müəyyənliyi nəzərdə tutulur, məsələn, bir düjün saat, bir arşın kətan, bir ton dəmir və s. Əmtəələrin istehlak dəyərləri xüsusi bir fənnin – əmtəəşünaslığın predmetidir.5 İstehlak dəyəri yalnız istifadə və ya istehlak zamanı gerçəkləşir. Sərvət hər hansı ictimai formada olursa-olsun, istehlak dəyərləri onun maddi məzmununu təşkil edir. Nəzərdən keçirəcəyimiz cəmiyyət formasında istehlak dəyərləri eyni zamanda mübadilə dəyərinin maddi daşıyıcılarıdır.

      Mübadilə dəyəri hər şeydən əvvəl miqdar nisbəti şəklində, bir qisim istehlak dəyərlərinin başqa qisim istehlak dəyərlərinə mübadilə olunduğu proporsiya şəklində,6 – zaman və məkandan asılı olaraq daim dəyişilən bir nisbət şəklində meydana çıxır. Buna görə də mübadilə dəyəri təsadüfi və xalis nisbi bir şey kimi görünür, əmtəənin özünə xas olan daxili mübadilə dəyəri (valeur intrinseque) isə contradictio in adjecto [tərifdə ziddiyyət] kimi nəzərə gəlir.7 Məsələyə daha yaxından baxaq.

      Müəyyən bir əmtəə, məsələn bir kvarter buğda x miqdar çəkmə yağına, yaxud u miqdar ipəyə, yaxud z miqdar qızıla və i. a., bir sözlə – ən müxtəlif proporsiyalarda başqa əmtəələrə mübadilə olunur. Deməli, buğdanın təkcə bir yeganə mübadilə dəyəri deyil, bir çox mübadilə dəyərləri vardır. Lakin x miqdar çəkmə yağı da, u miqdar ipək də, z miqdar qızıl da və i. a. bir kvarter buğdanın mübadilə dəyərini təşkil etdiyinə körə, x miqdar çəkmə yağı, u miqdar ipək, z miqdar qızıl vэ i. a. bir-birini əvəz edə bilən, yaxud bərabər kəmiyyətli mübadilə dəyərləri olmalıdır. Buradan, əvvələn, belə bir nəticə çıxır ki, eyni bir əmtəənin müxtəlif mübadilə dəyərləri nə isə bərabər bir şeyi ifadə edir və, ikincisi, belə bir nəticə çıxır ki, ümumiyyətlə mübadilə dəyəri onun özündən fərqli olan bir məzmunun ancaq ifadə üsulu, ancaq «təzahür forması» ola bilər.

      Sonra, iki əmtəə, məsələn buğda və dəmir götürək.