Mustafa Kamal Atatürk. Edip Semih Yalçın
– sualına “Bəli, üsyan edi-rəm”, – cavabı verdikdə bütün uşaqlar bir ağızdan:“Biz də üsyan edirik”, – qışqırmağa başladılar. Müəllim isə bu hərəkət qarşısında qəbahətini anlayaraq məsələni sülhlə həll etdi”100.
Bu hadisə, çox ehtimal ki, məhəllə məktəbində baş verib. Çünki Şəmsi Əfəndi təzə açdığı və yeni metodla təhsil verdiyi məktəbində şagirdləri “şam ağacı qoxusu verən gözəl-gözəl taxta-lardan düzəltdirdiyi və bunları müəllimin keçə biləcəyi şəkildə iki cərgə ilə düzdürdüyü” skamyalarda oturdaraq dərs keçirdi. Müəlli-min stolu, qara lövhə, təbaşir və silginin olduğu101, o zamana görə son dərəcədə inkişaf etmiş şəkildə və çox yeni olan bu məktəbdə yu-xarıda haqqında danışılan hadisənin baş verməsi mümkün deyildi. Belə ki Lord Kinross da bu üsyan hadisəsinin “Mustafa Kamalın Şəmsi Əfəndi Məktəbinə getməzdən əvvəl qısa bir müddət oxuduğu Məhəllə məktəbində baş verdiyini və bundan sonra da atası Əli Rza Əfəndinin oradan uşağını alaraq Şəmsi Əfəndi Məktəbinə keçirdi-yini”102 yazır. Məqbulə Atadanın xatirələrində böyük qardaşının “Məhəllə məktəbində bir ay yarım oxuduğundan, razı qalmadığından atasının təşəbbüsüylə oradan çıxarıldığından”103 danışması həm hadisənin Məhəllə məktəbində baş verməsi ehtimalını gücləndirir, həm də kiçik Mustafanın bu məktəbdən çıxarılaraq Şəmsi Əfəndi Məktəbinə verilməsinin səbəbini izah etmiş olur.
Şəmsi Əfəndi məktəbi
Atatürkün təhsil həyatının, şəxsiyyətinin və düşüncələrinin for-malaşmasında təsiri olan, üzərində dayanılacaq ən əhəmiyyətli qu-rum Şəmsi Əfəndi məktəbidir. Mustafa Kamalın ilk müəllimi Şəmsi Əfəndi (1852-1917)104 müsəlman türklərə də özəl məktəb açmaq im-kanı verən 1869-cu il tarixli “Maarif nizamnaməsi”nin verdiyi imtiazdan yararlanaraq ibtidai məktəb açmaq üçün cəhd edib. 1872-ci ildə Selanik şəhərinin Səbri Paşa küçəsindəki Çərşənbə Dərgahı adlı təkkənin qarşısında, birmərtəbəli kiçik binada məktəb açıb. Mövcud araşdırmalara görə, Şəmsi Əfəndi məktəbi105 İslam Tədris Cəmiyyəti tərəfindən 1865-ci ildə İstanbulda açılmış məktəbdən son-ra bir türkün açdığı ilk özəl məktəbdir.
Məhəllə məktəbləri ilə sıbyan106 məktəblərinin öz tədris və təh-sil fəaliyyətlərini qədim ənənə və üsullara görə davam etdirdikləri bir zamanda Şəmsi Əfəndinin açdığı məktəb həm dərs vasitələri, həm istifadə edilən pedaqoji metodlar baxımından daha çox inkişaf etmişdi, üstün mövqedə dayanırdı. Müqayisə edildikdə görünürdü ki, Şəmsi Əfəndinin şagirdləri rüşdiyyənin son sinif şagirdlərindən daha yaxşı qəzet oxuya bilir, daha yaxşı yazır, hesablamağı bacarır və coğrafiya xəritələrindən daha gözəl baş çıxarırlar. Məhz bu səbəbdən də Atatürkün atası Əli Rza Əfəndidə daxil olmaqla bəzi valideynlər uşaqlarını məhəllə və ya sıbyan məktəblərindən çıxarıb Şəmsi Əfəndinin məktəbinə yazdırırdılar.
Şəmsi Əfəndinin məktəbi 1890-cı ildə, yəni Mustafa Kamal üçüncü sinifdəykən Fevziyə məktəbiylə birləşdirildi və dördü “ilk”, dördü də “orta”sinif olmaqla səkkizillik rüşdiyyə halını aldı. Şəmsi Əfəndinin də müəllimlik etdiyi məktəbdə Mustafa müəyyən müd-dət təhsil aldı. Atası Əli Rza Əfəndi 28 noyabr 1893-cü il tarixdə vəfat etdiyi zaman Mustafa altıncı sinfi, yəni məktəbin orta qisminin iki sinfini bitirmişdi107.
Əli Rza Əfəndinin ölümündən sonra anası Zübeydə xanım on-ları qardaşının Lankazadakı ciftliyinə apardığı üçün Mustafanın məktəb həyatına qısamüddətlik fasilə verildi. Onu Lankaza ətrafında Rum Kilsə məktəbinə göndərmək istəsələr də, Mustafa Kamal buna razılıq vermədi. Ciftlik ətrafında yaşayan Arnavutlu yazıçı Kamil Əfəndi və qonşuları Xədicə xanımın verdiyi dərslərdən də razı qalmayan anası təhsilini davam etdirməsi üçün Mustafa Kamalı Selanikdəki bibisinin yanına göndərdi.
C. Mülkiyyə rüşdiyyəsi
Dörd ay yarım-beş ay davam edən ciftlik həyatından sonra Selanikə gələn Mustafa Kamal Mülkiyyə Rüşdiyyəsində108 oxumağa başladı. Burada haqsızlığa baş əymədiyi, intizamsızlığa səbəb olduğu üçün “Qaymaq Hafiz” deyə, tanınan riyaziyyat müəllimi Hüseyn Əfəndinin onu döyməsindən sonra bu vəziyyəti qüruruna sığışdıra bilməyən nənəsi Ayişə xanım onu məktəbdən çıxardı109.
Uşaqlığı və Hərbi rüşdiyyəyə qədər olan təhsil müddətində (1881–1894), şübhəsiz, Mustafaya təsir edən insanların başında ata-anası dururdu. Mustafa Kamalın 12 yaşında atasını itirməsi psixoloji cəhətdən böyüməsinə, gələcəyilə bağlı sərbəst qərarlar verməsinə təsir edib. Əslində, bu vəziyyət elm adamları tərəfindən də qəbul edilməkdədir: “Yetim qalmış uşaqlarda formalaşan “güclənmə instinkti” əksər hallarda onları öz məqsədlərinə çatmalarına yardım edir”, – deyən isveçrəli elm adamı, psixoanalitik dr. Pyer Retçnik yazır: “Bu sahədə ən gözəl nümunə uşaqkən atasını itirən Mustafa Kamal Atatürkdür. Özünü ölkənin faydasına həsr edən Atatürkün bu sahədə şəxsiyyət olmasının ən böyük faktorlarından biri hələ kiçik yaşlarındaykən atasının ölməsiydi”110.
Mustafa Kamalın sonradan uşaqlara çox böyük sevgi hiss et-məsinin, diqqət göstərməsinin özülündə də kiçik yaşda atasız qal-ması durur. O, həyatı boyunca uşaqlarla yaxından maraqlanacaq, xüsusilə də yetim, yoxsul uşaqlara açılan sevgi dolu qucaq ola-caqdı. Kimisini mükafatlandıracaq, kimisini mənəvi övlad kimi öz qanadları altına alacaqdı. Türk uşaqlarının təhsil almaları ilə maraq-lanacaq, getdiyi hər yerdə məktəbləri ziyarət edəcəkdi111.
Mustafa Kamalın şəxsiyyətinin formalaşmasında rol oynayan dövrlərdən biri də dayısının ciftliyində keçirdiyi təxminən beş aylıq müddətdir. Ciftlikdə baş verən bəzi hadisələri pedaqoq gözüylə dəyərləndirən İsmayıl Haqqı Baltaçıoğlu Atatürkdəki yaradıcılığın, ağac, heyvan sevgisinin uşaqkən yaşadığı bu yaradıcı mühitin “əsəri” olduğu qənaətindədir: “Yaradıcılığın meydana çıxmasında ən böyük faktor uşaqlıq dövründə əmək fəaliyyəti ilə məşğul olmaqdır. Əgər uşaq hələ kiçik yaşda yaradıcı mühitdə yaşayar, özünə görə oyun, sınaq, yaradıcılıq sahələri tapa bilərsə, o zaman yaradıclıq xüsusiyyəti doğulur, vaxt keçdikcə də inkişaf edir. Sonda da sosial məhsuldarlıqla nəticələnir. Məncə, bu yaradıcılıq genetika şəkli olmayıb, insandakı enerjinin sosial mənfəət şəklində formalaşmasıdır… Elə Atatürkün uşaqlıq həyatında da belə quruculuq, yaradıcılıq mərhələsi olduğunu öyrənirik… Mustafanın uşaqlıq, yeniyetməlik dövründə əllərlə görülən işlərə nə qədər maraq göstərdiyi məlumdur… Bu işlər hər zaman faydalı, sosial anlamda xeyir verən işlərdir. Beyin işləri, könül işləridir. Dülgərlik, çiçəkçilik, heyvandarlıq hər zaman belədir. Sosial xarakterin forma-laşmasına yarayan işlər məhz bu cür işlərdir”112.
Bu ərəfədə Atatürkün şəxsiyyətinin formalaşmasında onu ye-tişdirən müəllimlər də əhəmiyyətli yer tuturlar. Mustafa Kamalın həyatının