Mustafa Kamal Atatürk. Edip Semih Yalçın
Kamal sonradan xatirələrində Monastır liseyindəki dərs vəziyyəti ilə əlaqədar bunları söyləyib: “Liseydəykən inadla çalışırdım. Sinifdə birinci, ikinci olmaq üçün hamımızda şiddətli canatma vardı. Nəhayət, liseyi bitirdim”146.
Osmanlı Dövlətinin Makedoniya və Balkanlarda ilk hərəkətli fi-limlərini çəkən Manaki qardaşlarından biri Milton Manakinin xatirələri həqiqət kimi qəbul edilsə, Mustafa Kamal məzuniyyət mərasimində adı ikinci oxunanda etiraz edib: “Monastırda Hərbi Akademiyanı bitirən tələbələrin şəkillərini çəkəndə onların arasında Mustafa Kamal da vardı. Atatürk o dəqiqə diqqətimi çəkdi. Akademiyada ən yaxşı tələbə olsa da, adının birinci deyil, ikinci oxumasına etiraz etdi”147.
1898-cı ilin dekabrının ortalarından 1899-cu ilin martının ortalarına qədər tətilini Selanikdə keçirən Mustafa Kamal İstanbul Panqaltıdakı Hərbi məktəbdə ali təhsilinə davam etmək üçün gəmi-yə mindi və İstanbula – paytaxta doğru yola düşdü. Beləcə, bütün uşaqlığı, yeniyetməlik illərinin keçdiyi Makedoniyadan ilk dəfə ayrılmış oldu.
Monastır liseyində Mustafa Kamala ən çox təsir edən yoldaş-larından biri Ömər Naci onda ədəbiyyata, şeirə maraq oyatmışdı. Sonradan “İttihad və tərəqqi”nin natiqi kimi tanınan, gənc yaşda Birinci Dünya müharibəsi zamanı həlak olan Ömər Naci Bursa lise-yindən qovularaq Monastır liseyinə gəlmişdi. Mustafa Kamal Ömər Naci ilə bağlı xatirələrində bunları deyib: “O zamana qədər ədə-biyyata çox da marağım yoxdu. Mərhum Ömər Naci Bursa liseyin-dən qovulmuş, bizim sinfə gəlmişdi. Hələ o zamanlar artıq şairdi. Məndən oxumaq üçün kitab istədi. Bütün kitablarımı göstərdim. Bəyənmədi. Yoldaşımın kitablarımdan heç birini bəyənməməsi acığıma gəldi. Şeir və ədəbiyyata o zamandan maraq göstərməyə, bu istiqamətdə çalışmağa başladım. Şeir mənə daha maraqlı görünürdü. Lakin yeni gələn katiblik müəllimi məni şeirə olan maraqdan uzaqlaşdırdı. “Bu maraq səni hərb sənətindən uzaqlaşdırar”, – dedi. Amma bununla belə, gözəl yazma həvəsi məndə sonsuza qədər qaldı”148.
Bu xəbardarlığı edən katiblik müəllimi alay əmiri Mehmet Asım Əfəndidir. Eyni hadisə haqqında Mustafa Kamal daha sonralar Əli Fuad Paşaya da danışıb: “Əgər katiblik müəllimimiz imdadıma yetişməsəydi, mən də şair olacaqdım. Çünki həvəsim vardı. Asım Əfəndi bir gün məni yanına çağırdı: “Bax oğlum, Mustafa, – dedi, – şeirin-filan daşını at. Bu iş sənin yaxşı əsgər olmağına mane olar. Digər müəllimlərinlə də danışdım. Onlar da mənim kimi düşünürlər. Sən Naciyə baxma, o, xəyalpərəst uşaqdır. Gələcəkdə bəlkə yaxşı şair, ya da natiq ola bilər, lakin hərbçilikdə qətiyyən yüksələ bilməz”.
Müəllimimin nə qədər haqlı olduğunu hadisələr isbat etdi. Çox arzuladığı halda Naci akademiya məzunu – zabit ola bilmədi”149.
Bu xəbərdarlıq və istiqamətləndirmənin Atatürkün həyatına, taleyinə birbaşa təsir etdiyinə şübhə yoxdur. Lakin Ömər Nacinin də Mustafa Kamalın düşüncəsinin, altşüurunun formalaşmasında digər amillərlə birlikdə əhəmiyyətli yol oynadığı dəqiqdir. Gənc Mustafa Kamalın dövrün “vətən və hürriyyət” şairi Namiq Kamalla “türkçü” şairi Mehmet Emin Yurdakulun şeirlərilə tanış olmasında Ömər Nacinin təsiri olduğu məlumdur. Liseydə Namiq Kamalı tanımaq, eşitmək, gizlicə əldən-ələ keçən vətənpərvərlik şeirlərini tapmaq işini natiq Ömər Naci boynuna götürüb150. Mustafa Kamal sonradan – 14 sentyabr 1931-ci ildəki çıxışında Yurdakulla bağlı bunları söyləyib: “… Şair Mehmet Emin Yurdakulun ilk dəfə Monastır Hərbi liseyində tələbəykən oxuduğum “Mən bir türkəm, dinim, cinsim uludur” sözləri ilə başlayan mənzuməsində milli mənliyimin qürurunu daddıran ilk izahatı tapmışdım”151.
Tarix müəllimləri Mehmet Tevfik (Bilgə) bəyin də təsiri ilə gənc-lər fransız qiyamının əsas qanunlarından olan “hürriyyət” qavramı ilə də burada tanış olublar. Topçu Kolağası Mehmet Tevfik bəy o dövrün dar Osmanlı tarixçiliyi görüşündən uzaq, türk tarixini bütün genişliyi ilə qavramış, tələbələrinə dərsini sevdirərək tarix şüurunu və mədəniyyətini aşılayan müəllimdi”152.
Əli Fuad Cəbəsoyun, – “dəyərli və milliyyətçi türk zabiti idi. Türk tarixini yaxşı bilir, tələbələrinə tarix zövqünü yaşadırdı. Atatürk türk tarixini bütün genişliyi, dərinliyilə qavramış müəl-limin haqqında daim sevgiylə söz açıb. Bir gün mənə: “Tevfik bəyə minnətdaram. Gözlərimin önündə yeni üfüq açdı”, – dedi”153 şəklində tanıtdığı Kolağası Mehmet Tevfik bəyin (1865–1945) Mustafa Kamalın tarixi dərindən bilməsində, şüurunun inkişafında baş memar olduğu dəqiqdir. Atatürk bu dəyərli müəlliminə bəslədiyi hörmət və minnətdarlıq hissini onu millət vəkilliyinə namizəd göstərərək, Beşinci Dövr Diyarbəkir millət vəkili olaraq məclisə daxil olmasını təmin etməklə bildirib”154.
Monastır liseyinin ikinci sinfinə keçən Mustafa Kamal 1897-ci ilin ilk günlərində icazəli günlərini keçirmək üçün Selanikə qayıdıb. Martın ilk günlərinə qədər davam edəcək icazəsindən faydalanaraq fransız dili biliyini gücləndirmək haqqında düşünüb və 1888-ci ildə Topxana səmtində qurulmuş “College de Frere de la Salle” (Frerlər məktəbinin) özəl kurslarına yazılaraq nizamlı olaraq dərslərə qatılıb155.
O, xatirələrində “iki-üç ay gizlicə frerlər məktəbinin xüsusi si-nfinə getdim. Beləcə, məktəb dərslərinə nisbətən daha çox fransız-canı öyrənə bildim”, – deyirdi. Bu xüsusi dərslərdə Mustafa Kamalın müəllimlərindən biri Frer Rodriges olub. (1849–1941). Frer Rodrigesin danışdıqlarına görə, Mustafa Kamal yetərincə ciddi, ağıllı, çalışqan, əlində daim kitab olan gəncmiş. Zabit olduqdan sonra da arabir ondan dərs almağa gəlirmiş. Mustafa Kamal həqiqətən liseydən başlayaraq gənclik illərində fransızca öyrənməyə böyük əhəmiyyət verib. O: “Hər zabit mütləq xarici dil bilməlidir. Bunun əksini fikirləşmək böyük xətadır”, – deyirdi156.
Monastırda oxuduğu ərəfədə Mustafa Kamala təsir edən əhə-miyyətli hadisələrdən biri də 1897-ci ilin əvvəllərində baş verən Türk-Yunan müharibəsidir. Lord Kinrossun sözlərinə görə, “Monas-tır əsl səfərbərlik içərisindəydi. Küçələrdə adam əlindən tərpənmək olmurdu. Kişilər zurna-balabanın sədaları altında əsgərliyə yola salınır, tələbələr əllərində bayraq küçələrdə addımlayır, yaxınlıqdakı dağlarda türk dəstələri var gücləriylə yunanlarla döyüşürdülər. Mustafa Kamalla bir yoldaşı könüllü olaraq döyüşə getmək üçün gecə məktəbdən qaçdılar. Lakin tələbə olduqları anlaşılan kimi onları yolda tutaraq məktəbə qaytardılar”157.
Həmin vaxt on altı yaşında olan Mustafa Kamal bu hadisə haqqında deyirdi: “O zaman gənclik həyatımın ən həyacanlı günlərini yaşadım. Yaşımın kiçik olmasına baxmayaraq bu müha-ribəyə qatılmağı çox istəyirdim. Az qalmışdı ki, könüllü dəstələrin sırasına qoşulub gedəm”158.
Türk-yunan müharibəsinin nəticələri Mustafa Kamala əhəmiy-yətli dərəcədə təsir göstərmişdi. Giritin tamamilə itirilməsi Monas-tırda böyük məyusluq yaradıb, 1898-ci ilin iyunundan sonra Tesel-yadan mülki şəxslərin köç dəstələrinin hərəkətə başlamasına səbəb