Çingiz xanın ağ buludu. Чингиз Айтматов
le>
İnanca görə, yazıya pozu yoxdur. Bununla belə, həm yaddaşı nəsildən-nəslə daşıyan mətn yazısına, həm də insanın, yaxud toplumun, millətin, bir az da o yana getsək, bəşəriyyətin alın yazısına əlavələr və düzəlişlər olur. XX əsrdə dünyanın ən tanınmış ədəbi şəxsiyyətlərindən olan Çingiz Aytmatovun 1990-cı ildə nəşr etdirdiyi “Çingiz xanın ağ buludu” əsəri mətnə əlavə – yazıya düzəliş idi (əsərin məzmununda isə alın yazısına düzəlişdən bəhs edilir). Əsər nəşr olunan vaxt artıq dünya dəyişmişdi, Sovet rejimi – şər imperiyası faktiki süqut etmiş, sosializm cəbhəsi tarmar olmuşdu.
Çingiz Aytmatov povestin təqdimatında göstərirdi ki, oxucuların mühakiməsinə verilən bu mətn romana əlavə edilmiş povestdir. Roman deyəndə ədibin ilk dəfə 1981-ci ildə nəşr etdirdiyi və bütün dünyada böyük populyarlıq qazanmış “Əsrdən uzun gün” əsəri nəzərdə tutulurdu. Müəllifin qeydlərindən aydın olurdu ki, “Çingiz xanın ağ buludu” vaxtilə həmin romanın mətnindən götürülmüş bir parçadır və əsərin taleyini hər şeyin içinə yetən senzuranın və “yuxarının fikirlərinin” inzibati qaydada həll etdiyi ideoloji diktat dövründə çap olunmasını müəllif özü mümkün hesab etməyib: “Heç də həmişə sona qədər oxunmamış mahnını oxuyub başa çatdırmaq mümkün olmurdu…”
Müəllifin bu mülahizələrinə baxmayaraq “Çingiz xanın ağ buludu” istər rusdilli oxucu auditoriyasında, istərsə də Azərbaycan ədəbi mühitində yarımçıq mahnı kimi qavranılmadı, “Əsrdən uzun gün” romanından ayrı, müstəqil mətn kimi qəbul və nəşr edildi. Elə bu kitabın nəşri də dediyimizi bir daha təsdiqləyir. Görünür, bunun başlıca səbəbi əsərin özündəki enerji ilə – qoyulan problemin çəkisi və əsərin poetik tutumu, struktur bütövlüyü ilə bağlıdır.
Çingiz Aytmatov onu da qeyd etmişdi ki, povestdə köçərilərin Çingiz xan haqqında şifahi irsindən götürülmüş, tarixi həqiqətə az uyğun olan, lakin xalqın yaddaşı barədə çox söz deyən mifdən istifadə olunmuşdur…
“Çingiz xanın ağ buludu”nda hadisələrin bir-birindən uzaq zamanlarda cərəyan etdiyi iki hekayə verilib: 1953-cü ildə – Stalinin ölümündən təxminən bir ay əvvəl “xalq düşməni” ittihamı ilə həbs edilərək arvad-uşağından, evindən-eşiyindən iraq düşən Abutalıb Quttubayovun kədər və ağrı dolu hekayəsi və Çingiz xanla bağlı Abutalıbın qələmə aldığı, başına bəla açan əfsanə. Hər iki hekayəni hökmdar və cəmiyyət problemi bir araya gətirir…
Dünyanı tutmağa, öz ordusu ilə Qərb üzərinə yürüşə çıxan Çingiz xan nə qədər ki, insan işi ilə, hökmdar, sərkərdə və fateh vəzifəsi ilə məşğul olur, yaradanın lütfü onu müşayiət və himayə edir, onu qabağa aparır. Çingiz xan göylərin ona verdiyi hökmdarlıq səlahiyyətini aşanda, təbiətin qanununa zidd çıxanda, yaradanın iradəsinə asi olanda isə göylərdən cəzasını alır.
Povestdə sevgi təbiətin pozulmaz qanunu kimi mənalandırılır. Bütün canlılar kimi insana da əzəli bir qüvvə tərəfindən doğub-törəmək, nəsil artırmaq təyinatı verilib və bu təyinatı dəyişdirmək cəhdi təbiətin qanununu pozmaq kimi mənalandırılır. Digər tərəfdən insan sevgisi həm də fədakarlıqdır, insanın öz sevdiyi uğrunda öz canından keçə bilmək, lazım gələndə ölümün üstünə şax yeriyə bilmək keyfiyyətidir. Bu keyfiyyət istənilən hökmdarın hökmündən, fatehin yürüşündən üstün və dəyərlidir.
Əsərin quruluşu, “hekayə içində hekayə” formasında yazılması zamanlar arasındakı məsafəni kifayət qədər qısaldır, əsərdə qoyulan problemin zaman sərhədlərini tanımadığını əsaslandırmağa xidmət edir. Mifik zamanda Allahın işinə qarışan hökmdarın cəzalandırılması ilə məsələ həll olunmur: hökmdarın Allahın işinə qarışması, təbiətin qanunlarının ziddinə getməsi XX əsrdə də davam edir. XX əsrdə varlığın yaradıcısı olan Allahı inkar edən cəmiyyətdə insanlar yeni Allah yaradırlar və hər şeyi onun iradəsinə tabe etməyə çalışırlar. İnsanların yaratdığı Allahın – hakimiyyətin qurduğu qurğu yaddaşı xatırladığına, əfsanəni dəftərə köçürdüyünə görə Abutalıbın başında çatlayır. XX əsrdə hakimiyyətin göz qorxutmaq, başqalarına görk etmək üçün qurduğu repressiya mexanizmi daha amansız, bu mexanizmin qurbanı olan insanlar isə daha köməksiz və aciz görünürlər. İnsanın gücü yalnız öz canına qıymağa çatır. Beləliklə, əsərdə öz sevgisi və nəslinin davamı uğrunda canından keçən insanların tarixin müxtəlif zamanlarında baş vermiş ibrətli hekayələri bir-birini tamamlayır.
“Çingiz xanın ağ buludu”nu ədəbiyyatın yaddaşında təravətli saxlayan ən mühüm keyfiyyət də, görünür, təbiət-hakimiyyət-cəmiyyət ücbucağında əbədi nizam, harmoniya axtarmasıdır. Belə duşunürəm ki, bu axtarış dünya durduqca aktual olacaq.
Bu yerlәrdә qatarlar gündoğandan günbatana, günbatandan da gündoğana gedirdi…
Gәlib-gedәn qatarların maşinistlәri hәmin çovğunlu fevral gecәlәrindә ardı-arası kәsilmәyәn külәyin soyuq Sarıözәk çöllәrindәn sovurduğu bәyaz çәnin-çәrmәnin içindәn keçәrkәn qar qalaqlarının arasından çölün ortasındakı Boranlı dayanacağını görmәk üçün әmәli-başlı əziyyәt çәkmәli olurdular. Burum-burum qalxan qasırğanın bürmәlәdiyi gecә qatarları çәnin-çәrmәnin içiylә naraһat, qarışıq yuxulardakısayaq keçib gedirdi.
Belә gecәlәrdә adama elә gәlirdi ki, yer üzü ilkin xaosdan tәzәcә xәlq olunub – öz ayaz nәfәsindәn don geyinən Sarıözək çöllәri qaranlıqla işığın amansız çarpışmasından törәyәn tüstü okeanına bәnzәyirdi…
Bu nәһәng çölün düzündәki dayanacaqda һər gecә tәk bircә pәncәrәnin işığı gәlir, sәһәrә qәdәr sönmürdü; bax orada, hәmin pәncәrәnin arxasında bir ürәk acı-acı göynәyirdi, bax orada kim isә özünә yer tapa bilmәyәrәk, ya da dәһşәtli yuxusuzluqdan әzab çәkә-çәkә bәrk ağrıyırdı. Hәmin pәncәrә Abutalıb Kuttubayovun ailәsinin sığındığı taxta olacağın pəncərəsi idi. Onlar, Abutalıbın arvadı ilә uşaqları gecәlәr işığı söndürmәyib Abutalıbın yolunu gözlәyirdilәr vә gecə uzunu Zәrifә bir neçә dәfә lampanın qurumlamış piltәsinin ucunu kәsib tәzәlәyirdi. Hәr dәfә dә işıq tәzәdәn alışanda ixtiyarsız olaraq gözünü balalarından çәkә bilmirdi – qaraqaş-qaragöz bir cüt oğlan uşağı taylı küçük kimicә yatırdı. Zәrifә әynindәki әt köynәyinin içindә uçunurdu, әllәrini qoynuna qoyub yumağa dönәrәk balalarına baxa-baxa vaһimәlәnirdi, uşaqlarının yuxusuna atalarının girәcәyindәn qorxurdu, sanki onlar yuxularında qollarını qulaclayıb ağlaya-ağlaya, gülә-gülә var güclәriylә atalarının üstünә qaçırdılar, bir-birinin bәһsinә yüyürürdülәr vә әllәri һeç cür atalarına yetmirdi… Uşaqlar gerçәkdәn dә, onların dayanacağında lap yarımca dәqiqә belә lәngiyәn, gәlib-keçən bütün qatarlardan atalarının düşәcәyini gözlәyirdilәr. Әylәclәr sәs salıb qatarlar dayanan kimi görüş hәsrәtlisi uşaqlar boyunlarını pəncərəyә tәrәf döndәrirdilәr. Ancaq uşaqların atası o gedәn olmuşdu, günlәr keçirdi, ondan sәs-soraq çıxmırdı, elә bil dağlarda üstünә qәfil uçqun yerimişdi vә bu fәlakәtin һarada, һaçan onun başına gәldiyindәn dә һeç kәsin xәbәri olmamışdı.
Dünyanın o biri başındakı başqa bir pәncәrәnin, Alma-Atadakı yarımzirzәmi istintaq təcridxanasının lay dәmirdәn qara barmaqlıq salınmış pәncәrәsinin dә işığı һәmin gecəlәrdә sәһәrә qәdәr söndürülmürdü. Artıq bir ay idi ki, güclü elektrik lampasının tavandan düşәn göz-qamaşdırıcı işığı Abutalıb Kuttubayova gecәli-gündüzlü işgәncә verirdi. İşıq onun qәniminә çevrilmişdi. Bilmirdi ki, nә çarә qılsın, ağrıyan gözlәrini, bәlalı başına bıçaq kimi batan, burula-burula beyninin içinә yeriyәn elektrik işığından necә qorusun ki, һeç olmasa bircә anlığa özünün buraya nәyin üstündә düşdüyü, ondan nә istәdiklәri barəsindә suallardan qurtula bilsin, yaxasını һәmin düşüncәlәrin әlindәn qopartsın. Gecә vaxtı üzünü divara çevirib köynәyini başına bürüyәn kimi qapının deşiyindәn ona göz qoyan nәzarәtçi o saatca kameraya tәpilir, onu kürsünün üstündәn aşağı salır vә tәpiklәyirdi «Üzünü divara çevirmә, әclaf! Başını bürümә, yaramaz! Vlasovçu!» Nә qәdәr qışqırsa da ki, vlasovçu deyil, onlar yenә öz bildiklәrini çalırdılar.
O, yönünü amansız elektrik işığına çevirib şişkin, ağrıyan gözlәrini qıyaraq