Танланган асарлар. Носир Фозилов
т ва ижод йўлларидан ҳикматлар айтиб, кўнгилларга завқ-шавқ улашиб юрган Носир Фозилов ҳаёт бўлганида бу йил ўзининг тўқсон йиллик тантаналарида ним табассум билан хушхонлик қилиб ўтирар эди. Бу юмуш эндиликда у кишининг «Танланган асарлар»и зиммасига тушиб турибди.
«Танланган асарлар» муаллифнинг «Ҳурматли ўқувчиларимга» деган сабоқ, васият тарзида битилган мурожаати билан бошланади. Унга ёзувчининг бадиий ижодиёти билан бирга устозлари, дўстлари, шогирдлари ҳақидаги митти ҳангомалар, ҳазил-мутойибалар, эсселар, воқеий ҳикоялар киритилганки, улар китобхонларга муаллифнинг ижодий кредоси ҳақида муайян тасаввур уйғотишга қаратилгани билан эътиборлидир.
Адиб ҳақида сўз кетганда, кўп ҳолларда «болаларнинг севимли ёзувчиси» деган сифатлаш билан тилга олинади. Ҳолбуки у адабиёт аталмиш сўз санъати остонасига таржимон сифатида қадам қўйган. Агар Носир Фозилов қозоқ тилидан таржима қилган Собит Муқоновнинг «Ҳаёт мактаби», «Чўпон ўғли» «Чўлоқ полвон», Ғабиден Мустафиннинг «Қарағанда», Ғабит Мусреповнинг «Қозоқ солдати» романлари, «Қирон қуш қўшиғи» қиссаси, Мухтор Авезовнинг «Абай – халқ фарзанди», Абдулла Тожибоевнинг «Тўй арафасида» пьесалари, Абай, Муҳаммаджон Қоратоев, Қалмақон Абдуқодиров, Қаловбек Турсунқулов, Зейн Шашкин, Тақаш Бердиёров асарлари, қорақалпоқ тилидан таржима қилган Амет Шомуродовнинг «Йўлбарслар орасида», Ўрозбой Абдураҳмоновнинг «Чангалзор пайғамбарининг ҳалокати», Муродбой Низановнинг «Танка» киноқиссасини, шунингдек, Асан Бегимов, Тўлепберган Қаипбергенов, Ибройим Юсуповлар ижодидан қилинган яна кўплаб таржима асарларни жамлаганда хийлагина салмоқли кутубхона ташкил қилиш мумкин бўлар эди.
«Илк таржимам, – деб ёзган эди адиб кейинчалик, – қозоқ ёзувчиси Собит Муқоновнинг «Ҳаёт мактаби» асари эди. Қозоқлар билан бирга яшаб, уларнинг тили, урф-одати, ҳаёт тарзини яхши билганим қўл келди. Таржима мен учун суюмли заҳмат, ҳам неъмат».
Дарҳақиқат, таржимонлик фаолияти Носир Фозиловнинг қозоқ, қорақалпоқ халқлари миллий минталитетидаги нозик қирраларни илғаб олишида, айниқса, ҳар иккала тил нафосати билан боғлиқ ибратли деталларни пухта ўзлаштиришида беқиёс ёрдам бергани шубҳасиздир.
Таржимани жаҳон адабий жараёнини ҳаракатлантириб турувчи, халқларни жипслаштирувчи юксак санъат деб билган адибнинг таржимонлик фаолияти алоҳида ўрганишни талаб этадиган мавзулардандир.
Адабиёт тарихига назар ташланса, ҳар бир ижодкорнинг бадиият оламига ўзига хос йўл билан кириб келганини кузатиш мумкин. Бировни ўз бошидан ўтказган ажабтовур саргузаштларини ҳикоя қилиш қизиқтирса, бошқа биров безовта қалб туғёнларини ўзгалар билан баҳам кўриш илинжида қўлига қалам олади. Яна бир хилларга маънавий-ахлоқий масалалар тинчлик бермайди. Шу маънода, болаларнинг севимли ёзувчиси, моҳир таржимон Носир Фозиловнинг адабиётга кириб келишини бадиий сўзнинг сеҳри билан, яна ҳам аниқроқ қилиб айтганда, болалик тасаввурининг ҳаёт жумбоқларига мос келмаслиги туфайли ҳайрат туйғуси билан боғлаш ўринли бўлади.
«Танишув» воқеий ҳикоясидан маълум бўлишича, бўлажак ёзувчини «Гўрўғли», «Равшанхон», «Авазхон» достонлари болалигидаёқ ром этган. Уларни қўни-қўшнилар ўртасида завқ-шавққа тўлиб қайта-қайта ўқиган.
Абдулла Қаҳҳорнинг «Қанотсиз читтак» асарини ўқиб бериши туфайли кутубхоначи Абдурасул томонидан маломатга қолиши Носир Фозиловнинг болалик тасаввурларини остин-устун қилиб, у адабиётнинг таъсир кучи қудратидан илк бор ҳайратларга кўмилган ва қўлига қалам ушлаган бўлса не ажаб.
Ҳаётга тийрак кўз билан қараш, ўз эътиқодида собитқадамлик ота-онасидан мерос адиб уларнинг номини алоҳида ғурур ва эҳтиром билан қаламга олади. «Туркистоннинг Кориз қишлоғида оддий деҳқон оиласида туғилдим, – деб ёзади у. – Отамнинг Фозил, онамнинг Жаҳонбибидек исми-жисмига монанд хулқ-атворлари, меҳнатсеварлиги бор эди. Эсимни танибманки, улар катта оиламизнинг ташвишлари, орзу-умидлари билан яшашни бахт деб билишарди, улардаги заҳматкашлик, тиришқоқлик, бир ишга иштиёқ билан киришиши менга ҳам, ижодимга ҳам ўтган бўлса, азизларим – ота-онам олдида юзим ёруғ бўлгани шу. Ҳаётимда чуқур из қолдирган яна бир инсон – бобом – отамнинг отаси. У кишини Йўлдош оқсоқол дейишарди. Оқ-қорани таниган, ёзув-чизувдан хабари бор, салобатли, овозлари ўктам, қадамлари шахдам эди. Бирон-бир жойда жанжал бўлиб қолса, бобомнинг қадамлари етиши билан тинчир, ҳеч бир тўй-маърака бобомсиз ўтмасди».
Ҳаёт мактабини ўтамаган, қайноқ турмуш қозонида қайнамаган одам ижодкор бўла олмайди. Носир Фозиловнинг ёшлик йиллари халқимиз тарихида энг кескин ва мураккаб синовлар даврига тўғри келган.
Катта ҳаёт бўсағасида турган ўсмирларнинг ўзлигини англаш йўлидаги курашлари тасвирига бағишланган қисса ва ҳикоялари, машҳур ёзувчилар ижодий лабораторияси ҳамда феъл-атворига оид эсселари, воқеий ҳикоялари, қозоқ ва қорақалпоқ ёзувчилари асарларидан қилган таржималари билан адабиётимиз ривожига салмоқли ҳисса қўшган Носир Фозилов сермашаққат ҳаёт ва ижод йўлини босиб ўтган.
Амакиси Поччахон Қудратовдан бошланғич таълимни олган Носиржонни бобоси Йўлдош оқсоқол Туркистон марказидаги ягона ўзбек мактабига жойлаб қўяди.
«Биз ўқиймиз деб қишлоқдан чиққан беш-олти нафар боладан ахири