Эргэ өтөх хоноһото. Иннокентий Сосин
н бэркэ диэн ыарырҕата саныырым.
Кырдьыкпын эттэхпинэ, абааһы баарын-суоҕун туһунан бэйэм даҕаны үчүгэйдик билбэт, улаханнык мунаарар суолум. Ол да иһин буолуо, онуоха эбии, оччолорго абааһы туһунан сэһэргиир соччо биһирэбилэ суоҕа, ол иһин абааһы суоҕун туһунан итэҕэтэ, быһаара сатаан кэпсиирим.
– Абааһы диэн суох. Көннөрү салгын хаартыската…
– Салгын хайдах устарый? Оччоҕо абааһы тоҕо наар киһи курдук буоларый? Тоҕо ыт, ынах, ат курдук буолбатый? Эбэтэр кинилэри салгын устубат дуу? Итиннэ туох кистэлэҥ баарый?
…Салгын бэйэтигэр устан хаалларарын туһунан мин тус бэйэм ханна да түбэһэн аахпатаҕым. Учууталларым оҕо эрдэхпиттэн абааһы туһунан бэйэм ыйытыыларбар эппиэттээн, абааһы суоҕун туһунан эмиэ «дакаастаан» кэпсээбиттэринэн эрэ сылдьар киһибин. Ол эрээри оҕо эрдэхпиттэн, абааһы туһунан олус элбэх, эҥин-эгэлгэ кэпсээннэри истэн улааппытым. Кэлин улаатан баран ити сэһэннэри норуот тылынан айымньытын биир туспа быһыытынан өйдүүр буолбутум. Норуокка булугас өйдөөхтөр, күүстээхтэр, үчүгэй дьахталлар, эр бэртэр тустарынан бэртээхэй сэһэннэри тэҥэ абааһылар, ойуун, удаҕан абааһыларын тустарынан былыр-былыргыттан билиҥҥэ диэри кэпсииллэр.
Тус бэйэм түүҥҥү чуумпуга кэнсэлээрийэҕэ, оскуолаҕа, кулуупка суот туораҕын тыаһа сырдырҕаан иһиллэриттэн ордук тугу даҕаны көрө да, истэ да иликпин. Арай 1955 сыллааҕы сайын биир дьикти түбэлтэҕэ түбэспитим, ол эрээри ону абааһыга сыһыарыахпын баҕарбаппын.
Ол сайын пединституту бүтэрэн, үрдүк үөрэхтээх учуутал буолан, үөрэн-көтөн сылдьар кэмим этэ. Биир киэһэ улахан сайылыкка табаарыс оҕолорбун кытары көрсүһэн ону-маны сэһэргэһэн баран, дьиэбэр, Тыахан өтөҕөр, баран испитим. Сайылык ортотугар ыһыахтыыр сир баара, ол таһыгар тиийиибэр, арай, сайылык илин өттүгэр ыраас халдьаайы сыырын анныгар оҕолор оонньуур саҥалара аймалаһан иһиллэрэ.
Тохтоон, иһиллээн турбутум. Өтөрүнэн үүммэтэх үтүө киэһэ буолбут этэ. Күн саҥардыы киирэн, тиһэх сардаҥалара быардыҥы кытархай былыттарга тэтэркэйдиҥи өҥүнэн оонньуура. Эргиччи чуумпу баҕайы, уу нуурал сабардаан турара. Салгын хамсаабат, тыала-кууһа суох, ичигэс. Оонньуу сылдьар oҕолору саҥаларын хоту көрдүү көрөбүн да, тугу даҕаны көрбөппүн, саҥаларын эрэ истэбин. Тоҕо эрэ куттаммаппын, дьэ эбии холкубар түһэн, оҕолор туох туһунан саҥарсалларын ырыҥалыы сатыыбын. Онтукам баара, ис хоһооно иһиллибэт, наар аймалаһар, ардыгар оһуохай тойугун дуорааныгар маарынныырга дылы.
Суолбуттан туораабакка, саҥа хоту баран иһэбин, ол аайы оҕолорум саҥалара миигиттэн тэйэн, ыраатан биэрэн иһэллэр. Маҥнай халдьаайы сыыр анныгар хаптаһын хонууга саҥарсаллара, сотору сыыр быллаардарынан сырса оонньуур курдуктара. Кэнникинэн миигиттэн тэйдэр тэйэн сыыр үрдүнээҕи сатыы ойуур титириктэрин быыстарынан сырсыбыттара, тиһэҕэр, ойууру үрдүнэн эҥсиллэн иһэн, устунан иҥэн-сүтэн, өһөн хаалбыттара.
Дьиэбэр тиийэн ити дьикти түбэлтэ туһунан кэпсээбиппэр, Анастасия Тихоновна эмээхсин (Дарылас oйоҕо): «Тукаам, от-мас иччилэрэ oҕoлор оонньуулларын истибиккин. Этэҥҥэ, үчүгэйдик сылдьаары гыннаҕыҥ. Былыргы кырдьаҕастар инньэ диир буолаллара», – диэн мин инникибин төлкөлөөн кэбистэ.
Ол кэмтэн ыла «айылҕаҕа киһи үөйбэтэх-ахтыбатах эҥин элбэх дьиктилэрэ бааллар. Абааһы даҕаны айылҕа биир дьикти көстүүтэ буоллаҕа» диэн биир иринньэх санааны иитиэхтээн илдьэ сылдьыбытым. Норуот тылынан уус-уран айымньыта халлаантан түһэн мээнэ айыллыбат, ханнык эмэ эйгэҕэ олоҕуран, норуот бэйэтин олоҕуттан айыллар.
Абааһы туһунан сэһэннэр араастаахтар. Ордук элбэхтик дьиэ эргиннээҕи эргэ өтөхтөр, киһи уҥуохтарын таһынааҕы абааһылар тустарынан кэпсэнэллэрин тэҥэ, ойуун, удаҕан абааһыларын (хомуһуннарын) тустарынан сэһэннэр үгүстэр. Кинилэри дьон үксэ көрсөллөр. Ону тэҥэ соччо сиэмэҕэ суох, бытархай абааһыларынан сүллүүкүн, чөчүөккэ, торбос абааһыта эмиэ элбэхтик көрсүллэллэр. Тиһэҕэр, олус сиэмэх, кутталлаах абааһыларынан дэриэтинньиктэр, хайа иччилэрэ, араас айыылар (Болугур айыыта, Алтай хотуна, Бахсы тойоно), араас үөрдэр, о.д.а. буолаллар. Ити абааһылар барылара тус-туһунан сырыылаах, олохтоох-дьаһахтаах, быһыылаах-таһаалаах буолаллар. Холобур, чөчүөккэ ыалы кытта дьукаах олорор. Кини мээнэ oҕoну кытта оонньообот, хойут улааттаҕына дьоллоох киһи буолуохтаах oҕoнy кытта оонньуур. Оттон сүллүүкүн ууга олорор. Дьыл уларыйар кэмнэригэр күһүн, саас кыратык тахса түһэр. Саамай маассабайдык, оҕолуун-уруулуун бары көтөҕүллэн, тымныы муҥутаан турдаҕына сир үрдүгэр тахсар. Олохторугар табыллыбатах, хомолтолоохтук өлбүт, итиэннэ уҥуохтара киһилии хараллыбатах дьон (үксүгэр дьахталлар) дэриэтинньик буолаллар. Итилэр барыларын тустарынан ким эмэ анаан, идэтийэн туран үөрэтэрэ буолуо дии саныыбын.
Бүгүн мин үөрэппит оҕолорум, бэркэ эрэнэн, «кэпсээтэҕинэ кини кэпсиэ, хайаан даҕаны билэрэ буолуо» диэн көрдөһүүлэрин толорботохпун бырастыы гыныахтара дии саныыбын. Кинилэр oҕo эрдэхтэринэ истибэтэх кэпсээннэрин, бэйэлэрэ эрэ буолбакка оҕолорун, сиэннэрин кытта бииргэ ааҕыахтара дии санаан суруйарга сананным. Ону тэҥэ бигэргэтэн этэбин, абааһы туһунан кэпсээннэри норуот айымньытын курдук өйдүүбүн, балары бэйэм көрбөтөҕүм, дьонтон истибитим.
ТӨБӨТӨ СУОХ КИҺИ
Мин оҕо эрдэхпинэ, үксүгэр, дьиэ эргиннээҕи