Gipnoz tushunchasi: ilmiy yondashuv. Андрей Тихомиров
>
Кириш
Одамлар минг йиллар давомида гипноз trans турига кириб келишган. Кўпгина маданиятларда ва динларда бу медитация шакли сифатида кўрилган. Форс сеҳргарлари ва Ҳиндистон ёгислари минг йиллар давомида диний мақсадларда гипноз билан шуғулланишган ва бармоқларининг ҳар бир ҳаракати билан ўзларини екстатик трансга туширишган. нигоҳингизни бурун учига қаратиб; шубҳасиз, месмеризм ҳодисасини келтириб чиқариш учун екзотерик таъсир қилишнинг ҳожати йўқ. Ушбу жараёнларнинг асосий мақсади мавҳумлик ёки диққатни жамлаш одатини ривожлантиришдир, бунда субъект бир ғоя ёки ғоялар занжирига тўлиқ сингиб кетади, шу билан бирга у бошқа бирон бир объект, мақсад ёки ҳаракатга бефарқ ёки бефарқ. Гипноз ҳолатини тавсифлаш ҳақидаги дастлабки ёзувларни 1027 йилда "trans" ҳақида ёзган форс шифокори Авиценна асарларида топиш мумкин. Замонавий гипноз 18-асрнинг охирида пайдо бўлган ва "замонавий гипноз"нинг отаси сифатида танилган немис шифокори Франц Месмер туфайли машҳур бўлган. Ўша пайтда гипноз Месмер номидаги "месмеризм" деб номланган. У гипноз гипнозчидан гипноз қилинган одамга оқиб ўтадиган мистик кучнинг бир тури, деган фикрда еди, аммо унинг назарияси гипнозда сеҳрли element йўқлигини таъкидлаган танқидчилар томонидан рад етилди.
Гипноз ва у билан боғлиқ ҳодисаларни тушунтирувчи турли назариялар мавжуд. Ўзгартирилган ҳолат назариялари гипнозни онгнинг ўзгарган ҳолати ёки trans деб билади, бу онгнинг normal ҳолатидан фарқ қиладиган хабардорлик даражаси билан тавсифланади. Аксинча, нодавлат назариялар гипнозни турли йўллар билан плацебо еффекти, терапевт билан ўзаро муносабатларни қайта аниқлаш ёки хаёлий рол ўйнаш шакли сифатида кўради.
Ирритабий ичак синдроми ва менопауза учун гипнозга асосланган даволаш усуллари далиллар билан тасдиқланган. Бошқа муаммоларни даволаш учун гипноздан фойдаланиш, масалан, чекишни ташлашда аралаш натижаларга олиб келди. Гипноздан ерта травмани тиклаш ва бирлаштириш учун терапия шакли сифатида фойдаланиш илмий оқимда мунозарали ҳисобланади. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, инсон гипнози ёлғон хотираларнинг шаклланишига ҳисса қўшиши мумкин ва гипноз одамларга воқеаларни аниқроқ еслашга ёрдам бермайди.
Гипноз—бу миянинг юқори қисмларини инҳибе қилиш ҳодисаларига асосланган одам ва юқори умуртқали ҳайвонларнинг ўзига хос, уйқуга ўхшаш ҳолати. 60 – асрнинг 19-йилларига қадар гипноз ҳақидаги ғоялар махсус "суюқликлар" ёки магнит тўлқинлар-гипнозчи томонидан тарғиб қилинган махсус оқимларнинг спиритистик тахминларига асосланган еди. Гипноз ҳақидаги мистик ғоялар рус асарлари томонидан вайрон қилинган (В. M. Бехтерев, О. O. Мочутковский, А. A. Токарский ва бошқалар.) ва француз (Н. Бернхайм ва Ж. Чарcот) олимлари. Ушбу олимларнинг номлари гипноз ҳолатлари муаммоларининг илмий ривожланишининг бошланиши билан боғлиқ. Улар гипнознинг терапевтик аҳамиятини аниқладилар, шунингдек, психологик омилни терапевтик мақсадларда ишлатиш усули сифатида таклифнинг алоҳида ролини аниқладилар. Бироқ, гипноз ҳодисалари ҳақида ҳали кўп сирлар мавжуд еди. Хусусан, гипноз ва таклиф нотўғри чалкашиб кетди. Психологик йўналиш тарафдорлари ҳали ҳам Бернхаймнинг ескирган ва нотўғри позициясига риоя қилишда давом етмоқдалар: "гипноз йўқ, фақат таклиф бор, таклиф-бу автосуггестион." Айни пайтда, гипноз ва таклиф ҳодисалари бошқача: агар гипноз ҳолати одамларга ҳам, ҳайвонларга ҳам хос бўлса, оғзаки таклифга мойиллик фақат инсоннинг енг юқори асабий фаолиятининг хусусиятидир. Таклифнинг физиологик томони И. P. Павловнинг катта ярим шарларнинг сигнализация функцияси, инсоннинг юқори асабий фаолиятидаги биринчи ва иккинчи сигнализация тизимларининг ўзаро таъсири ҳақидаги таълимотида ўз изоҳини топди.
I. P. Pavlov ва унинг шогирдлари ҳайвонларда ўтказилган тажрибалар ва клиникадаги одамларнинг кузатувларида гипнозни синчковлик билан ўрганиб, гипноз ҳодисаларини илмий асослаб беришди, бу ўша пайтдаги гипноз ҳолатларини умумий қабул қилинган субъектив психологик тушунишга ҳал қилувчи зарба берди. Бунинг назарий асосини И. M. Сеченовнинг асаб тизимининг асосий қисмларини мия томонидан Марказий инҳибацияси ҳақидаги таълимоти аллақачон тайёрлаган. I. P. таълимотига кўра, гипноз ҳолатининг марказида. Павлова, мия ярим кортекси юзасида инҳибисённинг фраксиёнел ва нотекис тарқалиши туфайли қисман кортикал уйқу шаклида ривожланадиган инҳибисён жараёни мавжуд. Инҳибисён жараёнининг нурланиши ва интенсивлигининг бу фазовий чекланиши гипноз уйқуси ва табиий, normal уйқу ўртасидаги асосий фарқ бўлиб, унда инҳибисён бутун мия ярим кортексини қамраб олади (пастки субкортикал шаклланишларга тушади). Ушбу қисман инҳибисён билан, одатда, қўзғалишнинг алоҳида ўчоқлари сақланиб қолади – Pavlov айтганидек, "қўриқчи миноралари", бу гипноз қилинган ва гипноз қилувчи ўртасида алоқа қилиш имкониятини беради. Шундай қилиб, гипноз ҳолатидаги одам, худди барча ташқи огоҳлантиришлардан ажратилгандек, оғзаки таклифни қабул қилади. Сўзнинг улкан маъноси, инсон учун енг типик шартли стимул сифатида, И. P. Pavlov томонидан таъкидланган. У гипнозчининг сўзи, бир томондан, мияда диффуз инҳибисённи келтириб чиқаришини, бошқа томондан, мия ярим кортексининг маълум бир соҳасида тирнаш хусусияти тўплашини таъкидлади. Бу бошқа барча ташқи стимулларнинг рақобатдош таъсирини йўқ қилади.
Гипнознинг ривожланиши турли интенсивлик ва инҳибисён