Экономикалық талдау негіздері. Жанар Оралбаева
ып табылады. Талдаудың экономика саласындағы маңызы өте зор. Әрине, экономиканың дамуы оған әсер ететін барлық салалардың, оның ішінде саясаттың, қоршаған ортаның, әлеуметтік жағдайдың, мәдениеттің және басқаларының біртұтас жүйе ретінде табысты дамуын талап етеді.
Нарықтық экономикалық қатынастардың дамуы талдауды, алдымен, микродеңгейде, яғни жекелеген ұйымдар және олардың құрылымдық бөлімшелері бойынша жүргізуді талап етеді. Микродеңгейдегі талдау жеке ұйымның және осы ұйымды иеленушілердің, ұйым менеджерлерінің, жалпы еңбек ұжымының қаржылық-шаруашылық қызметінің мазмұнына қатысты жүзеге асырылады. Нақтылайтын болсақ, мұндай талдау арқылы бизнес-жоспарлардың негізділігі және орындалу барысы бағаланады, маркетингтік шараларға салыстырмалы баға беріледі, өндіру және өткізу мүмкіндіктері анықталады, қаржылық-шаруашылық қызметінің күтілген және нақты нәтижелері өзара салыстырылып бағаланады және сәйкес ауытқуды тудырушы факторлар ажыратылады, ұйымның жалпылама мүмкіндіктерін арттыратын, тәуекелін азайтатын резервтер айқындалады.
Экономикалық талдау негіздері пәнінің оқытылуы «Есеп және аудит» мамандығы бойынша біліктілігі жоғары мамандарды даярлаудың міндетті бөлігі болып саналады. Экономикалық талдауды теориялық және әдістемелік тұрғыда толық меңгеру мақсатында «Экономикалық талдау негіздері», «Басқарушылық талдау» және «Қаржылық талдау» пәндері өзара ажыратылған. Талдау пәндері бухгалтерлік есепке қатысты пәндерден өз алдына бөлек тұрса да, олармен өте тығыз байланыста болады. Себебі кез келген талдау есептілікке негізделіп жүргізіледі. Осылайша, осы оқу құралы бухгалтерлік есеп және аудит саласында маманданушы студенттердің талдамалық қабілетін дамытуға, логикалық ойлау дағдысын қалыптастыруға жағдай жасайды.
Оқу құралы жоғары оқу орындары мен колледждердің студенттеріне арналған.
1. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТАЛДАУ ПӘНІ, МІНДЕТТЕРІ, ОБЪЕКТІСІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫ
1. Экономикалық талдау түсінігі, мазмұны, міндеттері, рөлі
2. Экономикалық талдау пәні және объектілері
3. Экономикалық талдауды ақпараттық қамтамасыз ету
4. Экономикалық талдаудың басқа ғылымдармен байланысы
5. Экономикалық талдау түрлерін жіктеу және олардың ұйым қызметін басқарудағы рөлі
1. Экономикалық талдау түсінігі, мазмұны, міндеттері, рөлі
Қоғамдық өмірде болып жатқан құбылыстарды талдаусыз оқып-үйрену мүмкін емес. Талдау грек тілінен аударғанда «бөлу, бөлшектеу» деген мағынаны білдіреді.
Талдау дегеніміз – құбылыстардың ішкі мәнін зерттеу мақсатымен оны құрамдас бөліктерге (элементтерге) бөлу. Мысалы, пайданың мәнін түсіну үшін, ең алдымен, оны алудың негізгі көздерін, оның көлеміне әсер ететін факторларды білу талап етіледі. Осы аталған мәселелер неғұрлым терең зерттелген сайын қаржылық нәтижелерді қалыптастыру процесін тиімді түрде басқаруға қол жеткізуге болады.
Бірақ талдаудың синтезсіз болуы мүмкін емес. Синтез грек тілінен аударғанда зерттелетін объектілердің бөлшектелген бөліктерін (элементтерін) біртұтас бөлікке біріктіру дегенді білдіреді. Мысалы, пайданы зерттеу кезінде оның көлемін қалыптастыратын фактолардың өзара байланысын ескеру керек, яғни талдау мен синтез біріккен кезде ғана белгілі бір құбылыстарды ғылыми тұрғыдан зерттеу қамтамасыз етіледі.
Экономикалық талдау – бұл экономикалық құбылыстар мен процестердің мәнін оларды құрамдас бөліктерге бөлу арқылы зерттейтін ғылыми тәсіл.
Экономикалық талдаудың пайда болуы бухгалтерлік есеп және баланс түсініктерінің пайда болу және дамуымен тікелей байланысты.
Экономикалық талдау өзінің ғылым ретіндегі теориялық және тәжірибелік дамуын нарықтық қатынастар дамыған кезеңде, яғни ХІХ ғасырдың екінші жартысында алды.
Экономикалық талдау пайда болуы мынадай қажеттіліктермен негізделеді:
1. Өндірістік күштердің дамуымен, өндірістік қатынастардың жетілуімен, өндіріс көлемінің кеңеюімен байланысты кешенді және жүйелі талдау жүргізудің қажеттілігі. Талдаусыз экономикалық процестерді басқару, сол арқылы басқару шешімдерін қабылдау мүмкін емес.
2. Жалпы, экономикалық ғылымдардың дамуымен байланысты. Бұрын экономикалық талдау қызметтерін бухгалтерлік есеп, қаржы, статистика атқарғаны белгілі. Осы ғылымдардың арқасында аналитикалық зерттеулердің қарапайым әдістері пайда болды. Бірақ бұл ғылымдардың дамуының белгілі бір кезеңінде қоғам талаптарын қамтамасыз ете алмады, осыған байланысты экономикалық талдауды ғылымның бір саласы ретінде дамытудың қажеттілігі туды.
Экономикалық талдаудың мазмұны ұйымда басқару жүйесіндегі оның орны, рөлі мен атқаратын қызметтеріне байланысты ашылады.
Жоспарлаудың көмегімен ұйымның, оның құрылымдық бөлімшелерінің негізгі бағыттары мен мазмұны анықталады.
Есеп ұйымды басқару үшін қажетті ақпараттарды жинақтау, жүйелу және жалпылау жүйесі.
Талдау – бұл есеп пен басқару шешімдерін қабылдау арасындағы