Қазақстан (Қазақ елі) тарихы: 4 кітаптан тұратын оқулық. Қазақстан ХІІІ-ХVІІІ ғасырлардың алғашқы ширегінде. 2-кітап. Коллектив авторов
түсінікті еді3. Сондықтан Шыңғыс хан мен оның ұлдары Хорезмшахтың даңқы мен көп санды әскерінің тірегі болған қаңлылар мен қыпшақтарды толық көзін жойып жіберу үшін барлық мүмкіндіктерді пайдаланды4.
Зерттеуші В.В. Трепавлов 1218 жылғы құрылтайдан соң моңғолдардың жаулап алу жорықтарының бұрынғы «түркі халықтарымен» одақтан оларды тікелей жаулап алу бағытына ауысқанын, осылайша, түркі-моңғол бірлігі туралы идея моңғол-хорезм соғысында өзінің өзектілігін жоғалтып, бұл идея тек Хорезмшах әскерін ыдырату үшін пайдаланылғанын атап көрсетеді5.
Профессор, ҚР ҰҒА Құрметті мүшесі Т. Омарбековтің деректер негізінде салған портреті
В.В. Трепавлов Шыңғыс хан бастаған моңғолдардың жаулап алу соғыстарын екі кезеңге бөліп қарастырады. Алғашқы кезең 1207-1218 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде моңғолдардың Моңғолия аумағынан тыс жерлерде жүргізген жаулап алушылықтары «киіз туырлықтылардың» бірлігі идеясы аясында жүзеге асты. Осылайша, көптеген түркі тайпалары мен халықтары моңғолдардың билігін өз еріктерімен қабылдап, олармен одақтық қарым-қатынастар орнатты. Тіпті, ендігі жерде моңғол әскерінің құрамы түркілерден құралды. Сондықтан да Алмалықтың билеушісі Бұзардың (Озардың) баласы Сунақ-тегін бастаған қаңлылар Шыңғыс ханның әскері құрамын толықтырды.
Ал екінші кезеңде 1218-1223 жылдары түркімоңғол бірлігі туралы идея тек жау қолын ыдырату құралы есебінде пайдаланылды. Дәл осы кезеңде қаңлылар және қыпшақтардың бір бөлігін моңғолдар жаулап алып талқандады6. Осы саясатты шебер пайдалана білген моңғол қаһаны негізгі тірегі түркі-қаңлылардан құралған Хорезмшах әскерін ыдыратуға қол жеткізді.
Моңғолдардың жаулап алу жорықтары 1219 жылы Ертіс бойынан басталып, моғол әскері Сырдарияға дейін бұрынғы жаулап алушылардың жолымен Жетісу арқылы жүрген. Моңғол әскері Ертіс бойынан күзде жылжыған кезде, оған қарлұқ Арслан хан, ұйғыр билеушісі Баурчик және Алмалықтың билеушісі қаңлы Озардың баласы Сунақ-тегін өз жасақтарымен барып қосылады. Бірақ деректерде ұйғыр билеушісі мен Сунақ-тегіннің қол астында неше адам болғандығы туралы мәлімет сақталмаған7.
Шыңғыс хан үлкен ұлы Жошыны Отырардан кейін Сырдарияның бойымен төмен қарайғы жерлерді бағындыруға аттандырды. В.В. Бартольд Шыңғыс ханның Жошыға мұндай тапсырма беруінің себебі, Моңғол империясының солтүстік-батыс аймақтарын үлкен ұлының иелігіне бергісі келгендігінен болар деп тұжырымдайды8.
Монғол әскерінің алғашқы нысаны Отырар қаласы болғаны белгілі. Шыңғыс ханның шешімімен қаланы Шағатай мен Үгедей бастаған әскер қоршауға алса, үлкен ұлы Жошы Сырдың төменгі ағысы бойындағы қалаларды қоршауға аттанған. Келесі топ Сырдың жоғарғы ағысы бойы қалаларын бағындыруды міндеттеріне алса, Шыңыс ханның өзі Бұқараға қарай жылжыған9.
Қаһармандық ерліктің жарқын үлгісіне айналған Отырар қаласын қорғау
Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи ХІІІ в. – М., 1993. – С. 54-55, 57.
Шихаб ад-Дин ан-Нисави. Жизнеописание султана Джалал-ад-Дина Манкбурны. – М., 1996. – С. 87.
Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи ХІІІ в. – М., 1993. – С. 54-55.
Трепавлов В.В. Государственный строй Монгольской империи. – М., 1993. – С. 58.
Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Кн. 2. – М. – Л., 1952. – Т 1. – С. 198.
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия // Соч. – М.: Наука, 1963. – Т. 1. – С. 481.
Рашид ад-Дин. Сборник летописей. Кн. 2. – М. – Л., 1952. – Т 1. – С. 198.