Канстанцін Каліноўскі: асоба і легенда. Васіль Герасімчык
ымання дзіцём імя святога ў залежнасці ад дня нараджэння не заўсёды падабалася бацькам. Таму малым часта надавалі другое і нават трэцяе імя, як, напрыклад, у выпадку Андрэя Тадэвуша Банавентуры Касцюшкі. І пасля таго, як 6 лютага ў парафіяльным касцёле мястэчка Ялоўка немаўля ахрысцілі Вінцэнтам, 4 красавіка ксёндз Францішак Кажанеўскі ахрысціў яго яшчэ імем Канстанцін.[2] Гэтае апошняе імя Каліноўскі найперш выкарыстоўваў у адносінах са сваякамі і сябрамі. Вінцэнтам жа Канстанцін пазней стаў падпісваць афіцыйныя паперы, і, быццам старажытнарымскі бог Янус, меў два ўвасабленні – адно ў адносінах з дзяржавай, другое – для самых блізкіх людзей. Так ужо з маленства гартавалася асоба таленавітага канспіратара, кіраўніка паўстання ў Беларусі і Літве.
Пакінуты Каліноўскім след быў настолькі глыбокі, што на роднай Свіслаччыне памяць аб ім перарасла ў легенду, якая пераказвалася былымі ўдзельнікамі паўстання з ліку сялян: “З’яўляўся ён у апавяданнях у якасці быццам бы дабрачыннай сілы, якая несла сялянам дапамогу, прамаўляла ім праўду і здзяйсняла справядлівасць”.[3] Называўся ён “Кастусь” (Kastuś), які б так і застаўся фальклорным рэгіянальным героем, каб не час вялікіх зрухаў перыяду Першай сусветнай вайны, калі ў 1916 годзе Вацлаў Ластоўскі ўзгадаў пра “справядлівага”, назваўшы яго “Касцюк”.[4] Затым у 1919 годзе была спроба Івана Цвікевіча надаць яму імя “Констант”.[5] Пакуль, нарэшце, дзякуючы Максіму Гарэцкаму,[6] за ім не замацавалася менавіта “Кастусь”, якое прагучала ў лекцыях, чытаных Усеваладам Ігнатоўскім у 1922/1923 навучальным годзе ў Беларускім дзяржаўным універсітэце.[7] Аднак ні манаграфія М. Гарэцкага па гісторыі беларускай літаратуры, ні А. Луцкевіч з яго “Костусем”,[8] ні навукова-папулярныя артыкулы і лекцыі У. Ігнатоўскага не зрабілі найважнейшую справу па замацаванні за Каліноўскім імя Кастусь. У першую чаргу гэта дасягненне Беларускага дзяржаўнага тэатра, які толькі за сезон 1923 года 10 разоў паказаў спектакль “Кастусь Каліноўскі” рэжысёра Еўсцігнея Міровіча.[9] На яго падставе павінен быў выйсці першы беларускі фільм. Але ў тых умовах не знайшлося кампетэнтнага рэжысёра,[10] таму праект быў рэалізаваны толькі ў 1927 годзе рэжысёрам Уладзімірам Гардзіным, дзякуючы якому асоба Каліноўскага стала шырока вядомай і за ёй замацаваўся вобраз змагара, барацьбіта за інтарэсы простага народа. Актуальнасць тэмы ва ўмовах раз’яднанай Беларусі другой паловы 1920-х гадоў прадвызначыла поспех фільма.
Народнае імя Кастусь, з’яўляючыся варыянтам рускага Константин і польскага Konstanty, было простым у вымаўленні і зразумелым, перш за ўсё, беларускаму селяніну. Не дзіва, што польскі гісторык Віктар Кардовіч прыйшоў да наступнай высновы: гэтае імя, “зневажальнае ў шляхецкіх колах, абуджала надзею ў сялянскіх масах” і зрабілася “сімвалам барацьбы за агульнае і нацыянальнае вызваленне беларускага народа”.[11]
У пачатку 1990-х гадоў на хвалі пераасэнсавання беларускай гісторыі ў нацыянальным рэчышчы асабістае імя Каліноўскага з’явілася падставаю для крытыкі. Ужыванае Кастусь было названа “далёкімі вынікамі русіфікатарскай палітыкі царскіх улад на Беларусі”.[12] У якасці імя Каліноўскаму намагаліся прыпісаць толькі Вікенцій,[13] спасылаючыся на яго прашэнні да рэктара падчас навучання ў Пецярбургскім універсітэце. Але гэтыя спробы так і засталіся спробамі, паколькі, па трапнай заўвазе даследчыка жыцця Каліноўскага Генадзя Кісялёва, імя Кастусь ужо замацавалася ў традыцыях беларускага народа.[14]
Спрэчкі наконт імя працягнуліся ў канцы 2000-х гадоў. Толькі ў адрозненне ад пошукаў пачатку 1990-х гадоў, калі вобраз Каліноўскага праз яго імя імкнуліся ўзмацніць да вобразу беларускага нацыянальнага героя, на гэты раз асабістае імя выступіла паказчыкам таго, што ён “быў палякам і выкарыстоўваў менавіта польскую форму напісання”[15] – Вікенцій (Вінцэнт), у той час як Канстанцін, а “дакладней Канстанты”,[16] ён пачаў ужываць толькі падчас паўстання 1863–1864 гадоў. Насамрэч, нягледзячы на тое, што асноўную частку дакументаў на рускай мове Каліноўскі сапраўды падпісваў “Вікенцій” або “В.”, ён таксама распісваўся і “Вікенцій Канстанцін”, як на прашэнні на імя рэктара ад 1 жніўня 1856 года або пад паказаннямі Віленскай асобай следчай камісіі ад 30 студзеня 1864 года.
У афіцыйных дакументах ён, у адпаведнасці з уласнай метрыкай, называўся менавіта “Вікенцій-Канстанцін”, як пры прыёме ва ўніверсітэт 5 кастрычніка 1856 года, або “Вікенцій Канстанцін Сямёнаў сын”, як у дыпломе. У следчых жа дакументах паўстання 1863–1864 гадоў Каліноўскі ў пераважнай большасці момантаў названы “Канстанцін”.[17] У іншым выпадку, пры звароце следчых да сяброў Каліноўскага, адзначалася, што ён “не Вікенцій, а Канстанцін”.[18] Пад гэтым імем ён фігуруе ва ўспамінах і гістарычных працах сваіх сучаснікаў А.М. Масолава, В.Ф. Ратча, Я. Гейштара, А. Гілера,
Янушкевіч, Я. Метрыкі хросту Вінцэся-Кастуся Каліноўскага / Я. Янушкевіч // Białoruskie Zeszyty Historyczne. – Białystok, 2013. – S. 244–248.
Легенду пра “Кастуся” ў 1925 годзе падчас наведвання Свіслаччыны ад былога ўдзельніка паўстання 1863–1864 гадоў пачуў польскі гісторык В. Кардовіч. Kordowicz, W. Konstanty Kalinowski / W. Kordowicz. – Warszawa, 1955. – S. 5.
Swajak. Pamiaci Sprawiadliwaho / Swajak // Homan. – 15 lutaho 1916. – № 1. – S. 3.
Tołočka, U. Chto byu Konstant Kalinouski? / U. Tołočka // Biełaruskaje żyćcio. – 15 żniunia 1919. – № 10. – S. 2–3.
Адзін з фрагментаў тэксту М. Гарэцкага носіць назву “Рэвалюцыйная і проціўрэвалюцыйная літаратура 60-х гадоў. Кастусь Каліноўскі (1838–1864)”: Гарэцкі, М.І. Гісторыя беларускай літаратуры / М.І. Гарэцкі. – 1-е выд. – Вільня, 1920; 2-е выд., папраўленае. – Вільня, 1921; 3-е выд. (папраўленае). – Вільня, 1924. – С. 75–76.
Ігнатоўскі, У. Гісторыя Беларусі ў ХІХ і ў пачатку ХХ сталецьця. Лекцыі, чытаныя студэнтам Беларускага Дзяржаўнага універсітэту / У. Ігнатоўскі. – 2-е выд. – Мінск, 1926. – С. 125–126.
Навіна, А. Пуцяводныя ідэі беларускае літаратуры / А. Навіна // Наша думка. – 1921. – № 5. – С. 4.
Дыло, О. Сямімільнымі крокамі (Аб нашым дзяржаўным тэатры) / О. Дыло // Маладняк. – 1924. – № 2–3. – С. 118.
Праект “Кастусь Каліноўскі” пазначаны пад № 1 у складзеным кіраўніцтвам Белдзяржкіно ў пачатку 1925 года “Першым перспектыўным плане вытворчасці мастацкіх фільмаў”. Але ў выніку ў 1926 годзе быў зняты іншы фільм – “Лясная быль”.
Kordowicz, W. Konstanty Kalinowski / W. Kordowicz. – Warszawa, 1955. – S. 221, 278.
Грыцкевіч, А.П. Прадмова да 5-га выдання / А.П. Грыцкевіч // Кароткі нарыс гісторыі Беларусі / У.М. Ігнатоўскі. – 5-е выд. – Мн.: Беларусь, 1992. – С. 17.
Там жа, с. 16: “Тут таксама трэба заўважыць, што Ус. М. Ігнатоўскі, зыходзячы хіба з таго меркавання, што імя Вікенцій не беларускае, а польскае (а сапраўды – каталіцкае), вырашыў пасмяротна перайменаваць нацыянальнага героя Беларусі Вікенція Канстанціна Каліноўскага толькі ў Канстанціна, каб не быў палякам, бо ў той час, як ён пісаў сваю працу, Ус. М. Ігнатоўскі вёў барацьбу з палякамі. Таму ўпершыню ў гістарычнай літаратуры з’явілася новая форма найменавання Каліноўскага – Кастусь Каліноўскі (Кастусь – правадыр сялянскага паўстання), пра якую сам Вікенцій Каліноўскі так ніколі і не даведаўся, бо загінуў на шыбеніцы ў 1864 г.”.
Кісялёў, Г. Кастусь Каліноўскі, яго час і спадчына / Г. Кісялёў // За нашую вольнасць. Творы, дакументы / Каліноўскі, К.; уклад., прадм., паслясл. і камент. Г. Кісялёва – Мн.: “Беларускі кнігазбор”, 1999. – С. 261–262. “Такога героя “Вікенція Каліноўскага” гісторыя (за выключэннем, можа, афіцыйнага выраку), проста не ведае. Таму няма ніякіх падстаў змяняць яго імя, якое замацавалася ў традыцыях беларускага народа. Іншая справа, што ва ўсіх біяграфіях, энцыклапедычных даведніках і г.д. павінна адзначацца, ды і цяпер ужо адзначаецца, наяўнасць у яго і другога імя”.
Гронский, А. Кастусь Калиновский: конструирование героя / А. Гронский // Беларуская думка. – 2008. – № 2. – С. 83.
Там жа.
Для прыкладу, урывак з паказанняў Эразма Заблоцкага пра наведванне ім у 1861 годзе Саколкі, куды той прыехаў па запрашэнні Валерыя Урублеўскага. НГАБ у г. Гродна. – Ф. 3. – Воп. 3. – Спр. 1. Материалы Виленской следственной комиссии о лицах, принадлежащих к Гродненской революционной организации. Начато 5 августа 1863. Окончено 24 октября 1864. На 569 листах. – Арк. 35: “…приехавши туда, я застал там следующее общество: питейно-акцизного надзирателя Сонгина, ксендза Козловского, из Царства Польского, и Константина Калиновского, с которым я тогда и познакомился. Разговор шел о варшавских происшествиях; Константин Калиновский и Врублевский сказали мне, что составляется организация Народного Польского правительства, которая скоро должна сформироваться по всей Литве…”.
НГАБ у г. Гродна. – Ф. 3. – Воп. 3. – Спр. 6. Дело о революционной деятельности Кастуся Калиновского. Начато 27 октября 1862 г. Окончено 24 августа 1864 г. На 60 листах. – Арк. 7: “… прибыли в дом сказанного ксендза Козловского, который на спрос объявил, что ни Викентий, а Константин Калиновский будучи давно знаком, заехал в дом его ксендза 4 числа вечером…”.