1939 год і Беларусь. Забытая вайна. Анатоль Трафімчык
паводле Леніна, насамрэч дапускалася толькі тэарэтычна:
«Мы за автономию для всех частей, мы за право отделения (а не за отделение всех!) <…> В общем, мы против отделения. Но мы стоим за право на отделение. <…> Ничего, абсолютно ничего кроме права на отделение здесь нет и быть не должно».
Бальшавікоў не турбавала пытанне беларускай дзяржаўнасці: у важных гістарычных дакументах Беларусь не згадвалася як народ з правам на дзяржаўнае самавызначэнне. Пакуль беларускі нацыянальны рух (як, зрэшты, і іншыя) набываў сілу пад царскай уладай, ён падтрымліваўся бальшавікамі, бо такім чынам расхістваўся царызм. На самым пярэдадні кастрычніцкага перавароту Ленін, што праўда, у форме рытарычнай фігуры ўмоўнага ладу заяўляў пра неадкладнае аднаўленне свабоды Фінляндыі, Украіны, Беларусі і краін з мусульманскім насельніцтвам.
Калі ж бальшавікі захапілі ўладу, ім нацыянальныя рухі сталі муляць. Яны імкнуліся мінімізаваць ці фармалізаваць іх, а беларускі – на пэўны час увогуле быў выключаны з павесткі для бальшавікоў. Дый гаварылася ж не пра дзяржаўны суверэнітэт, а пра нейкую абстрактную свабоду, разуменне якой у бальшавікоў мела свае асаблівасці, абумоўленыя класавым падыходам: прадугледжвалася вызваленне не ўсёй нацыі, а толькі працоўнага класа, якому, у сваю чаргу, патрэбна была сацыялістычная рэвалюцыя. Калі ж працоўны клас таго ці іншага народа не разумеў гэтай патрэбы, дык бальшавікі, нібыта робячы ласку, гатовы былі прынесці шчасце светлай камуністычнай будучыні на штыках.
Тэарэтычныя двухсэнсоўныя дэкларацыі засцілі вочы, аднак, не ўсім. Некаторыя лідары беларускага нацыянальнага руху бачылі, што на практыцы савецкая Масква не збіраецца прадпрымаць нейкія крокі да задавальнення нацыянальных памкненняў беларусаў. Менавіта ў такім сэнсе гучыць меркаванне дзеяча БНР Язэпа Варонкі адносна Сталіна, погляды якога тут цалкам супадаюць з вышэйпрыведзенымі словамі Леніна пра права на аддзяленне:
«інакш (у адрозненне ад Анатоля Луначарскага. – А. Т.) адносіцца да нашага руху той самы камісар Джугашвілі (Сталін), які выдаў дэкрэт аб нацыянальным самавызначэнні і думае правесці нас дэкрэтам, не прадпрымаючы ніякіх крокаў да неадкладнага задавальнення нашых нацыянальных імкненняў».
Заангажаваныя ў справах Беларусі бальшавікі мелі выразна антынацыянальныя намеры, аб чым можна аб’ектыўна меркаваць па словах галоўнага бальшавіцкага ідэолага «Заходняй вобласці» Вільгельма Кнорына, сказаных ім восенню 1918 г. Яны недвухсэнсоўна характарызуюць палітычную лінію бальшавікоў:
«Мы лічылі, што беларусы не з’яўляюцца нацыяй і што тыя этнаграфічныя асаблівасці, якія іх аддзяляюць ад астатніх рускіх, павінны быць зжыты. Нашаю задачаю з’яўляецца не стварэнне новых нацыяў, а знішчэнне старых нацыянальных рагаткаў. Беларускі ж рух з’яўляецца такім узвядзеннем новых нацыянальных рагаткаў, якіх не было да гэтых пор, а таму камуністы не могуць у якім бы то ні было выглядзе прымаць удзел у гэтым руху. <…>
Некаторыя