Sapiens. Yuval Noah Harari
kopulacji, ale nie dawały one zdolnego do rozrodu potomstwa, ponieważ przepaść genetyczna dzieląca obie populacje była już nie do pokonania. Być może owi imigranci po prostu wyrzynali wszystkich odmiennie wyglądających konkurentów, jakich spotykali na swojej drodze. W świetle tej hipotezy starsze populacje człowieka zniknęły, nie pozostawiając wśród ludzi anatomicznie współczesnych żadnych śladów genetycznych. Jeśli tak istotnie było, to linie rodowodowe wszystkich żyjących współcześnie ludzi można wywieść z Afryki Wschodniej przed 70 tysiącami lat.
Od dyskusji tej wiele zależy. Z punktu widzenia ewolucji 70 tysięcy lat to stosunkowo krótki przedział czasu. Jeśli teoria zastąpienia jest prawdziwa, to wszyscy żyjący dziś ludzie noszą mniej więcej identyczny bagaż genetyczny i różnice rasowe między nimi są nieistotne. Jeśli jednak prawdziwa jest hipoteza krzyżowania się populacji, to między Afrykanami, Europejczykami i Azjatami występują różnice genetyczne sięgające setek tysięcy lat wstecz. Rasiści z zadowoleniem przyjmą fakt, że współcześni Indonezyjczycy mają pewne wyjątkowe geny Homo floresiensis, a Chińczycy geny Homo erectus.
Świadectwa są niejednoznaczne, toteż w miarę dokonywania kolejnych odkryć i eksperymentów naukowcy muszą stale rewidować i korygować obiegowe opinie. Największą kością niezgody są neandertalczycy. Ludzie ci nie tylko byli lepiej zbudowani i przystosowani do chłodnego klimatu, ale ich mózgi rozmiarem co najmniej dorównywały naszym. Posługiwali się narzędziami i ogniem, byli wytrawnymi myśliwymi, a przypuszcza się także, że grzebali swoich zmarłych oraz opiekowali się chorymi i słabymi. Archeolodzy odkryli kości neandertalczyków, którzy przez długi czas żyli z poważnym fizycznym upośledzeniem, co świadczy o tym, że byli pielęgnowani przez krewnych. W miarę jednak jak homo sapiens przenikał na ich siedliska, tubylcza populacja wycofywała się i ostatecznie zaginęła. Ostatni neandertalczycy, jakich znamy – dzięki temu, że znaleziono kilka należących do nich kości – mieszkali w południowej Hiszpanii 30 tysięcy lat temu. Z punktu widzenia ewolucji działo się to nieledwie wczoraj wieczorem.
Z hipotezy krzyżowania się populacji wynika, że kiedy homo sapiens rozprzestrzeniał się na siedliska neandertalczyków, krzyżował się z neandertalczykiem, w wyniku czego doszło do przemieszania się obu populacji. Jeśli tak było, to neandertalczyk właściwie nie zaginął – dzisiejsi mieszkańcy Eurazji są po części neandertalczykami. Zwolennicy hipotezy zastąpienia odrzucają tę koncepcję. Homo sapiens i neandertalczycy różnili się budową anatomiczną, a najprawdopodobniej także zwyczajami prokreacyjnymi, a nawet zapachem ciała. Zapewne odczuwali do siebie znikomy pociąg płciowy. Nawet gdyby jakiś neandertalski Romeo i „Julia z Sapiensów” zakochali się w sobie albo jakiś Salomon z gatunku homo sapiens stworzył harem z wziętych do niewoli neandertalskich kobiet, to ich dzieci byłyby niezdolne do rozrodu. Obie populacje pozostawały więc różne, a kiedy neandertalczycy wymarli albo zostali wytrzebieni, razem z nimi wyginęły ich geny.
Na przestrzeni ostatnich dekad badacze skłaniali się ku hipotezie zastąpienia. Miała ona solidniejsze podstawy archeologiczne i była bardziej poprawna politycznie (naukowcy nie mieli zamiaru otwierać puszki Pandory rasizmu twierdzeniem o znaczącej różnorodności genetycznej populacji współczesnego człowieka). Taki stan rzeczy uległ wszak zmianie w 2010 roku, kiedy to opublikowano wyniki czteroletnich prac nad odczytaniem genomu neandertalczyków. Genetycy zdołali pozyskać ze znalezionych szczątków dostateczną ilość nietkniętego DNA neandertalczyków, by dokonać szeroko zakrojonej analizy porównawczej między dzisiejszymi ludźmi a ich potężnie zbudowanymi poprzednikami. Wyniki wprawiły w osłupienie świat nauki. Okazało się, że 4 procent specyficznie ludzkich genów współczesnych mieszkańców Bliskiego Wschodu i Europy pochodzi od neandertalczyków. Nie jest to wielka liczba, ale z drugiej strony nie można jej bagatelizować. Drugi szok nastąpił kilka miesięcy później, kiedy okazało się, że w DNA pozyskanym ze skamieniałego palca znalezionego w jaskini Denisowa 6 procent specyficznie ludzkich genów pokrywa się z genami współczesnych Melanezyjczyków i australijskich Aborygenów!
3. Hipotetyczna rekonstrukcja wyglądu neandertalskiego dziecka. Świadectwa genetyczne sugerują, że co najmniej część neandertalczyków mogła mieć jasne włosy i skórę.
Jeśli te wyniki pokrywają się z prawdą – a trzeba pamiętać, że prowadzone są dalsze badania, które mogą potwierdzić bądź zmodyfikować te wnioski – to zwolennicy hipotezy krzyżowania się populacji mieli rację co najmniej w kilku kwestiach. Nie oznacza to jednak, że teoria zastąpienia jest całkowicie błędna. Ponieważ neandertalczycy i „denisowianie” wnieśli tylko maleńką cegiełkę do naszej współczesnej puli genetycznej, to nie można mówić o „stopieniu” się homo sapiens z innymi gatunkami człowieka. Wprawdzie różnice między tymi populacjami nie były na tyle duże, by uniemożliwiać stosunki seksualne skutkujące potomstwem, niemniej sprawiały, że do takich kontaktów dochodziło rzadko (i najprawdopodobniej były nieprzyjemne, brutalne i przelotne). Grupy te do pewnego stopnia mogły się mieszać, ale się nie stopiły.
Skoro jednak neandertalczycy po prostu nie zasymilowali się w masie homo sapiens, to dlaczego zniknęli? Możliwe, że wyginęli dlatego, że przedstawiciele homo sapiens doprowadzili ich do bankructwa. Wyobraźmy sobie gromadę homo sapiens docierającą do jakiejś bałkańskiej doliny, którą od setek tysięcy lat zamieszkiwali neandertalczycy. Nowi przybysze zaczynają polować na zwierzynę płową i zbierać orzechy i jagody, które tradycyjnie stanowiły podstawę jadłospisu neandertalczyków. Dzięki lepiej rozwiniętej technice i umiejętnościom społecznym homo sapiens byli sprawniejszymi łowcami i zbieraczami, toteż mnożyli się i rozprzestrzeniali. Mniej zaradni neandertalczycy mieli coraz większe problemy z wyżywieniem się. Ich populacja zaczęła się kurczyć, aż powoli wymarła.
Mogło też być tak, że rywalizacja o zasoby przerodziła się w przemoc i eksterminację. Tolerancja nie należy do cnót homo sapiens. W czasach nam współczesnych drobna różnica w kolorze skóry, dialekcie czy religii wystarczy do tego, by pchnąć jedną grupę homo sapiens do mordowania drugiej. Dlaczego pradawni homo sapiens mieliby być bardziej tolerancyjni wobec zupełnie odmiennego gatunku człowieka? Niewykluczone zatem, że kiedy homo sapiens napotkali na swojej drodze neandertalczyków, doszło do pierwszej i najbardziej brzemiennej w skutki kampanii czystek etnicznych w historii.
Jakkolwiek było, neandertalczycy stanowią jedną z największych zagadek historii. Wyobraźmy sobie, jak potoczyłyby się sprawy, gdyby neandertalczycy przetrwali obok homo sapiens? Jakiego rodzaju kultury, społeczeństwa i struktury polityczne wykształciłyby się w świecie, w którym współistniałoby kilka różnych gatunków człowieka? Jak, na przykład, rozwijałyby się wierzenia religijne? Czy Księga Rodzaju głosiłaby, że neandertalczycy pochodzą od Adama i Ewy? Czy Jezus umarłby za grzechy neandertalczyków? Czy Koran gwarantowałby miejsce w niebie wszystkim sprawiedliwym bez względu na gatunek? Czy neandertalczycy byliby uprawnieni do służenia w rzymskich legionach albo w potężnym aparacie biurokratycznym cesarskich Chin? Czy Deklaracja niepodległości Stanów Zjednoczonych uznałaby za oczywistą prawdę, że wszyscy przedstawiciele rodzaju Homo zostali stworzeni równymi? Czy Karol Marks zachęcałby do łączenia się proletariuszy wszystkich gatunków?
Na przestrzeni ostatnich 10 tysięcy lat homo sapiens tak przywykli do bycia jedynym gatunkiem człowieka, że trudno nam wyobrazić sobie jakąkolwiek inną możliwość. Ów brak braci i sióstr sprawia, że łatwiej przychodzi nam imaginować sobie, że jesteśmy koroną stworzenia i że od reszty królestwa zwierząt dzieli nas głęboka przepaść. Sugerując, że homo sapiens jest tylko jeszcze jednym rodzajem zwierzęcia, Karol Darwin wywołał powszechne oburzenie. Nawet dziś wielu ludzi wciąż nie chce dać temu wiary. Gdyby neandertalczycy przetrwali, to czy wciąż uważalibyśmy siebie za stworzenie jedyne w swoim rodzaju? Być może właśnie dlatego nasi przodkowie zmietli neandertalczyków z powierzchni Ziemi. Byli do nich zbyt podobni,