Klassiek reeks: Toorberg. Etienne van Heerden

      Voorwoord

      Die Magiese Realisme wat gewoonlik (te maklik) net met Latyns-Amerika vereenselwig word, het in Suid-Afrika eintlik ’n lang aanloop, gevoed deur ’n oerou Afrika-tradisie van orale vertelkuns waarin die realistiese en die fantastiese, die wêreld van die lewendes en dié van die gestorwe voorvaders, vryelik met mekaar verkeer; en ’n ewe eerbiedwaardige Boeretradisie van vertelling waarin die natuurlike en die bonatuurlike (veral in die vorm van spoke) sonder moeite plekke kan ruil. Op die spoor van Leipoldt en Marais en Langenhoven kry die sameloop van hierdie tradisie ’n modernistiese of later selfs postmodernistiese nuwe lewe in byvoorbeeld Anna M. Louw se Kroniek van Perdepoort (1975), en bowenal in die satiriese en fantasmagoriese verbeelding van Etienne Leroux.

      Dit is in hierdie tradisie dat Etienne van Heerden hom in Toorberg (1986) skaar en hom, ná boeiende vroeër werk in My Kubaan (1983) en Om te awol (1984), aan die voorpunt van ’n jong generasie in die Afrikaanse prosa plaas. Dié kort roman is dan ook dadelik herken as ’n besonderse nuwe bydrae en nie net met die ATKV-prys vir goeie, gewilde prosa bekroon nie, maar ook met die CNA-letterkundetoekenning, die Hertzog-prys vir prosa en die W.A. Hofmeyr-prys.

      Dit is waar dat Toorberg in party opsigte te swaar dra aan die invloede van sy voorgangers (veral die stem van die grootmeester Gabriel García Márquez slaan plek-plek duidelik deur), maar in sy gedurfde ontginning van inheemse materiaal en ’n soort argetipies-Afrikaanse geskiedenis bly dit ’n baken op die pad van die jonger prosa.

      In ’n verbeeldingryke neutedop word dit ’n herskrywing – maar ook ’n ondergrawing – van die gedeelde en tog tragies geskeide verlede van wit en swart in Suid-Afrika: die lewe van vyf generasies in ’n geslote klein samelewing in die Oos-Kaap word in beroering gebring deur die besoek van ’n magistraat (met die betekenisvolle naam van Van der Ligt) ’n jaar ná die onopgeklaarde dood van “die kind van die weemoed”, Druppeltjie du Pisani, in ’n put. Die bekende formule van die “vreemdeling van buite” versteur die prekêre balans wat nog altyd gehandhaaf is tussen die twee lote van ’n gesplete familie: die wit heersers, die Moolmans, en die bruin Stief-Moolmans, afstammelinge van een van die stoere pionierseuns wat oor die tou getrap het met die kleinkind van die 19de-eeuse eerwaarde John Read en dié se Khoi-vrou.

      Teen die agtergrond van die woelinge van die jare Tagtig – noodtoestand op noodtoestand, die stuiptrekkings van apartheid, ’n verbete vasklou aan mag deur ’n wit minderheid wat uiteindelik ingehaal is deur die sondes van die vaders en die blindheid van die kinders – bring Toorberg dan ’n ondersoek na die herkoms en aard van skuld en verantwoordelikheid – nie net in ’n familiestorie nie, maar in ’n hele gemeenskap. En uiteindelik is alles aangewese op die woord, al is dit dan, in ’n sprekende metafoor, in die ongeposte briewe van die magistraat aan sy vrou.

      André P. Brink

      Kaapstad, 2003

      1

      Volgens Kaatjie Danster, wat die oggend van die Stiefveld af op pad was na die Halte om haar pensioenkoevert af te haal, het sy die getuie van groot weemoed met haar eie oë gesien. Sy’t vroegoggend vertrek, toe die mis teen Toorberg se hakskene afdwarrel en die kolganse begin roep na mekaar. Dit was hoogdroogte en elke oggend was daar dié geroep na water en klam broeiplekke.

      Voor sy in die pad geval het, het sy eers die ysterpot oor die vorige aand se kole gehang en fyn houtjies buite gaan breek. Met die terugkom het sy katvoet oor die bondels kleingoed onder hul karosse in die voorhuis getree, die fyn hout op die as gestoot, dit met haar hande vasgedruk en saggies geblaas. Toe dit vlam vat, het sy kaphout opgesit – só dat die water sou kook en die pap warm sou wees wanneer die res van die huis wakker word. Met die stram opstaan ná die blasery, het haar seun Shala in die deur gestaan, agter haar. Hoe laat jy my skrik, dink sy, maar sy praat nie, want sy wil nie haar kleinkinders wakker maak nie. Shala beweeg altyd soos ’n skaduwee en dra nooit hemp nie. Aan die vlek oor sy linkeroor kan jy hom eien as ’n Moolman. Ook aan die uitbundige woede in sy oë en sy manier om nooit voor hom te kyk op die pad nie, maar altyd ver, na die horison of die bulte se prampunte.

      “Môre, Shala Riet,” sê sy terwyl sy deur die voordeur na buite buk, en onderlangs na hom kyk. Hy is steeds vies, want hy was by toe sy die vorige aand, met haar kleinkinders om haar, haar hart leeg gepraat het oor Toorberg en die Moolmans. Hulle moet weet, het sy gevoel, en later het sy haar verwonder dat sy juis dié tyd moes kies om die stam vir die kinders uit te lê.

      “Môre, Ma Kaatjie,” sê hy met sy stem wat haar altyd laat dink aan haar skoonpa, Floors Moolman – nie omdat sy ooit vir Floors Moolman gesien het nie, maar omdat Ouma Kitty kleintyd al oor Shala gesê het: die tong is Floors s’n. Daar is net die voosgevatte foto van Floors Moolman wat hulle bêre by die pensioenpapiere en Abel Moolman se brief waarin hy belowe dat hulle die Stiefveld met hul afstammelinge vir eenhonderd jaar kan bewoon.

      “Daar was ’n ondier by die bokke vannag,” sê Shala. “Ek het hom gaan verjaag.”

      “Was dit ’n jakkals, Shala Riet?” vra sy terwyl hulle op die houtbank neffens die voordeur gaan sit. Ver onder in die vallei, deur die mis heen, kan hulle die groothuis se dak sien blink – die Engelse sink wat StamAbel Moolman met ’n skip laat kom het van oor die water. Dis nadat die Boesmans die grasdak van die eerste kleihuis bo in die Vlei kom brand steek het die nag toe StamAbel en Ouma Magtilt onder die vloere moes wegkruip.

      “Ek sien nie spore nie, Ma Kaatjie,” sê hy.

      “Seker die tokkelos, my kind.” Sy kyk op na Toorberg se kop. Die baken begin wys in die mis. “Daar’s nog baie tokkelos wat bly in dié berg,” sê sy. “Gaan vra maar vir Slams daar oorkant. Die kranse is vol skeure en jy kan maar gaan soek daar, jy sal die geraamtes van jou voorvaders kry.”

      “Ek en Oneday ken elke krans, Ma Kaatjie,” sê Shala ongeduldig. “Daar’s net die Boesmantekeninge in die een naby die Oog. Ma weet self daar’s niks tokkelos nie.” Toe staan hy vererg op en sy kyk hoe hy wegstap: haar skaam seun, met sy regop lyf en mooi skouers. Hy gooi die kraal se hek oop en du met sy heupe tussen die bokke in, woel tot agter die trop en druk hulle dan met ’n gefluit by die hek uit.

      Wanneer hy die hek agter hom toegooi en die trop veld af begin loop, die witbaarde voor en die ooie in uier heel agter, skree sy vir hom: “Shala, jy’t nog nie gebrekfis nie!” Maar hy waai ongeduldig en later kan sy hom nie meer sien deur die rooi stof, die dwarrelmis en die vaalte in haar oë nie. En Kaatjie Danster weet Shala Riet is haar mooiste seun, met sy trotse woede teen die Moolmans, sy kaal lyf, sy hande wat kan breek of regmaak en sy onvrugbare lende wat hy kry van die vlek oor sy linkeroor – die teken van die onvrugbares in die Moolmanstam. Maar sy bloed is goed; dis die bloed van sy pa, Andries, en sy ouma, Kitty Riet, en Kitty se sterk voorgeslagte wat terugloop tot by die sendeling James Read, by wie hulle hul van gekry het, en verder terug, deur dié heilige man se are tot in die mistige wêreld oorkant die see.

      Maar dat hierdie dinge nie vir Shala en haar ander seun, die slim Oneday, belangrik is nie, begryp sy ook – hulle is kinders van vandag en môre, nie gister nie. Dié ook dat hy, toe hulle die vorige aand praat oor die boormasjien wat so lank reeds oral gate trek en niks vind nie en sy die storie van Toorberg vertel, so vies geraak het. Maar Oneday se kleingoed, wat nou in bondeltjies op die voorhuisvloer lê en hul laatopbly uitslaap, het geluister.

      Die storie van water, het Kaatjie Danster hulle vertel, is die storie van die Moolmans. Die Oog hoog bo in Toorberg, wat nou opgedroog het, is deur StamAbel ontdek toe hy hier deurgetrek het met sy hings, sy pakperd, die agterryer Jan Swaat en sy spoorsnyer, HansBoesman, vas aan sy stiebeuel met ’n leiriem. Hulle sê HansBoesman het vier dae suid reeds die water geruik, toe hulle