Xatirələrim. Abdulla Şaiq
Səfər günü çovuş Kərbəlaya gedən atlılarla birgə dayımgilin qapısına gəlib, ucadan oxuya-oxuya İmam Hüseyn qəbrini ziyarət etməyin savabından danışırdı. Məhəllə adamları toplanıb dayımla görüşür, sağsalamat qayıtmasını arzu edirdilər. Abbas dayımın bu dəbdəbə ilə Kərbəlaya getməsi İsmayıl dayımın arvadının izzətinə toxunmuş, böyük qardaşı dura-dura kiçik qardaşa olan bu ehtirama qarşı söylənməyə başlamış, hətta o gün ərini qardaşı ilə görüşməyə qoymamışdı.
Bu hadisədən sonra iki qardaş ailəsinin arasında gizli bir ədavət əmələ gəldi. Abbas dayımın Kərbəladan qayıdandan sonra məhəllə adamları tərəfindən, "Kəblə Abbas, ziyarətin qəbul olsun!" – deyə hörmətlə qarşılanması, dayımın Kərbəlayı adı alıb hörmətə minməsi iki ailə arasında ədavəti bir qat da artırdı. İki qardaşarvadı bu tüstülü kösöyü püfləyə-püfləyə alovlandırdılar və bir-birinə düşmən oldular.
Böyük dayımı sadəcə olaraq İsmayıl çağırmalarını arvad həzm edə bilməyib, ona deyirdi:
– Kiçik qardaşın Kərbəlaya gedib Kəblə Abbas oldu, qeyrətin varsa, sən də Haca gedib Hacı İsmayıl ol!
Dayımgil ata-babadan Orbeliani hamamının sol tərəfindəki birmərtəbəli köhnə evdə yaşayırdı. Kiçik həyəti vardı.
Babam ona bitişik uçuq bir ev alaraq, yerində təzə ev tikdirməyə başlamışdı. Ev tamam olmamış o vəfat etdiyindən evi Sənəm nənəm tikdirib başa çatdırdı. Ev dördmərtəbəli idi. Kiçik qardaşın dördmərtəbəli yeni evdə, böyük qardaşın isə köhnə birmərtəbəli evdə yaşaması da İsmayıl dayımın arvadı Səkinəni hövsələdən çıxarırdı. O, hər gün, "Qeyrətimdən çatlayıram. Mənə də dördmərtəbəli ev tut!" – deyə dayımı boğaza yığmışdı. Dayımın bu söz-söhbətə, heç bir şeyə əhəmiyyət vermədiyini görüb, Səkinə özü ev axtarmağa başladı. Nəhayət, Şeytanbazarından Botanik bağına gedən küçədə üçüncü mərtəbədə boşalmış bir mənzil tapdı və zor-güc ora köçdü.
İsmayıl dayım sadəlövh, dindar bir kişi idi. Molla Həsən ağa adlı bir vaizin ən sadiq müridlərindən idi. O, hər il Qarayazdakı bostanın məhsulunu satdıqdan sonra qazancını götürüb Molla Həsənin yanına gedirdi. Molla Həsən xümsünü seyidlərə və zəkatını yoxsullara vermək üçün qazancın müəyyən qismini ayırıb götürür, xeyir-dua verib, var-dövlətinin artmasını allahdan arzu edirdi. İsmayıl dayım bu fırıldaqçı mollanın hiylələrinə uyan adamların nə birincisi, nə də sonuncusu idi. Molla Həsən onun kimilərinin çoxunu hörümçək kimi tora salıb qanını sorurdu.
Bir gün dayım arvadı yarı gerçək, yarı zarafat ilə:
– İsmayıl, bura bax, – dedi, – bu il qazancından o Molla Həsən kişiyə versən, burda oturanların hamısının günahı sənin boynuna.
İsmayıl dayım acıqlı-acıqlı dedi:
– Arxayın ol, bu il heç kəsə pul verə bilməyəcəyəm. "Hacı İsmayıl ol!" – deyə-deyə bostanı qurutdun. Gələn il bostan əkdirməyə pulum çatmır, – dedi.
Ər-arvad bir az sözə gəlib deyişdilər. Arvad deyirdi:
– Görəsən, pulu yenə hansı köpək qızına yedirtmisən?
Bu zaman qapıda birdən səs-küy ucaldı. Dayım arvadı qulaqlarını şəkləyib narazı səslə:
– Yenə rəncbərlərin gəldi. Görək, Ağa İsmayıla nə buyruq göstəriblər, – deyə üz-gözünü turşutdu. Sonra dayıma amiranə bir səs ilə dedi, – Qabaqlarına çıxmayacaqsan, mən deyəcəyəm ki, evdə yoxdur.
Rəncbərlər qapıdan həyətə baxan eyvana girib, "Ağa İsmayıl" – deyə səsləndilər. Dayım arvadı qabaqlarına çıxıb:
– Ağa İsmayıl evdə yoxdur. Qarayaza gedib, – deyə onları yola salmağa çalışdı.
Rəncbərlər bu sözdən döyükə-döyükə bir-birlərinin üzünə baxdılar. Hamısının başında yanlarını kir kəsmiş qara papaq vardı. Üzləri günəşdən yanmış, vücudları bir dəri, bir sümükdən ibarət idi. Paltarlarında o qədər cırıq və yamaq vardı ki, üstlərinə bir put darı tökülsəydi, biri də yerə düşməzdi. Çalsaqqal, zəif bir rəncbər dayım arvadına heyrətlə baxıb cavab verdi:
– Xanım, Ağa İsmayıl Qarayaza necə gedir, onun orada daha bir işi qalmayıb, bizim onun ilə işimiz var. Gəlmişik onu görməyə.
Dayım arvadı dediklərini yenə təkrar etdi:
– Evdə yoxdur, deyirəm, özü dedi ki, Qarayaza gedəcəyəm.
Səsindən, simasından xəstəyə bənzəyən arıq bir oğlan dedi:
– A xanım, bu qədər yol gəlmişik, Allah rizasına, bizi balalarının başına çevir, Ağa İsmayılı gizləmə. Qoy ona dərdimizi danışaq.
Dayım arvadı bir az yumşaldı.
– Onda bir saatdan sonra gəlin, – deyə onları yola saldı.
Rəncbərlərin bu halına anamın yazığı gəlib dedi:
– Ay İsmayıl, bunların üst-başı niyə belədir? Arvadları yoxdur? Görünür, rəncbərlərə az zəhmət haqqı verirsən ki, yazıqlar özlərini düzəldə bilmirlər.
Dayım istehza ilə gülərək, məğrur bir səslə cavab verdi:
– Bəs necə, hamı sizin kimi xoşbəxt ola bilməz ki… Bir parça çörəyin var, oturub rahat yeyə bilmirsiniz… Onların da alnına Allahdan belə yazılıb. Molla Həsən ağa deyir: "Hər insanın qəza-qədəri hələ ananın bətnində ikən alnına yazılır. Bəndə kömək etməklə onun işi yaxşılaşmaz. Gərək Allah kömək eləsin".
Anam dedi:
– Ay İsmayıl, mənə qalsa, o Molla Həsənə verdiyin pulu bu yazıqlara versən, onlara əl tutsan, belə yazıq halına düşməzlər…
– Bəsdir, bəsdir, sən allah, – deyə dayım arvadı anama etiraz etdi, – qardaşın o yan-bu yana az paylayır, sən də ona təzə yol göstərirsən. Bəs biz neyləyək? Ağzımızı göyə açaq?
Anam cavab vermədi. İsmayıl dayım arvadına haqq qazandıraraq dedi:
– Molla Həsən düz deyir, onların da alnına bu yazılıbdır, biz neyləyək?
Dayım arvadı fürsətdən istifadə edib söhbəti yenə "Hacı İsmayıl" məsələsinə gətirdi:
– Molla Həsən ağanın da alnına Ağa İsmayılı soymaq yazılıbdır. O olmasaydı, sən çoxdan Hacı İsmayıl olmuşdun.
Söhbət uzandı. İsmayıl dayım çuxasını geyib evdən çıxmaq istərkən, yenə həyətdə rəncbərlərin "Ağa İsmayıl" deyə səsləri eşidildi. Dayım tez qapıya tərəf getdi. Mən də küçə qapısına çıxdım.
Rəncbərlər dayımı görən kimi əllərini döşlərinə qoyub:
– Salam əleyküm, Ağa İsmayıl, – dedilər.
Dayım salamlarını aldıqdan sonra:
– Hə, nə deyirsiniz? – deyə məğrur bir vəziyyət aldı.
Birinci qoca kişi dilləndi:
– Ağa İsmayıl, bizə pul lazımdır. Gəlmişik…
Dayım