Трэцяе пакаленне. Кузьма Чорны
хто! Як прыйшлі былі немцы, дык у нас дзве каровы забралі. Палякі цялушку забралі.
Гаспадар увайшоў у хату:
– Раквізіца была. Скажыце, таварыш, а цяпер раквізіцы не будзе?
Жанчына загаварыла зноў:
– Я от толькі не разумею, таварыш… вядома, мы, сказаць, простыя людзі, мы пытаемся пра ўсё. Нашто чапаць ралігію? Цара скінулі, паноў прагналі, ну, добра. Ну, а ралігія? Усё ж такі без ралігіі чалавек як звер будзе, калі ён не чуцьме над сабою Бога. Чалавек павінен мець у сэрцы нейкую літасць да другога чалавека. А без Бога – як жа ён будзе?
– To Бог ёсць, ці толькі трэба, каб быў?
– Як жа гэта Бога няма?! Адно што веры ёсць усялякія. А сярод іх адна вера павінна быць праўдзівая. Што ж, скажам, руская вера! Там найбольш было ашуканства. Мошчы, мошчы – крычалі. Пакладуць пару касцей, абложаць ватай, абмажуць воскам, і кланяйся, і маліся. А пасля – бальшавікі гэта добра зрабілі. Як паглядзелі на ўсё гэтае ашуканства, дык і… каталіцкая вера заўсёды з гэтых мошчаў смяялася. Наш Толік, як быў у войску, сам гэтыя мошчы бачыў.
Яна збянтэжылася і пашкадавала, што неабдумана лішні раз успомніла пра свайго сына.
– А вы каталікі?
– У нас напалам. Я сама каталічка, а муж праваслаўны.
Тут загаварыў гаспадар:
– Я ўвесь свой век вялікі меў клопат. Іншаму здаецца, што калі хто што мае, дык гэта з неба гатовае скінулася. Я некалі, як прыйшоў быў з салдатаў, то мне казаў сам прыстаў, каб я ў стражнікі падаваўся, але я не захацеў, бо ў мяне натура такая, што не магу з бізуном або з штыхом над чалавекам стаяць. А паліцэйскі з гэтага хлеб еў. Я люблю, каб у злагадзе з людзьмі. Жылі мы на паўвалоцы з бацькам, там у вёсцы, за лесам, вы калі ішлі, дык бачылі тую вёску. Я паўвалоку прадаў, а сам купіў тут, якраз панскі клінок у сялянскае заходзіў, сяляне травілі. Пан і прадаў. Грошай у мяне не хапіла, то я ў мястэчку крамку быў адчыніў, пасля свінні і каровы перакупліваў 3 даўгамі разлічыўся. Але здаў быў гэтую зямлю людзям на палавіну рабіць, а сам пайшоў да таго самага пана ў маёнтак за аканома. Пяць год служыў, а тады тут забудаваўся. А на ўсё гэта клопат патрэбен быў. Турбота вялікая… Цяпер яно так усё як да часу. Трэба было б будынкі пааглядаць, агароджу паправіць, але, можа, хіба паспакайнее на свеце: вайна, рэзрух…
– А чаму ж вы пры паляках не агледзелі свайго хутара? Спакойна ж было. Улада была цвёрдая, – сказаў Кандрат Назарэўскі, паглядаючы на гаспадара.
Той раптам змоўк. Больш не гаварыў пра сябе. Толькі сказаў пра пана:
– За ўсімі ўладамі цяпер цяжка – вядома, вайна. За палякамі пан сюды прыязджаў, той, што я ў яго зямлю гэтую купіў. Збяднеў за гэты час і ён. Яшчэ з пачатку рэвалюцыі ён быў з маёнтка свайго ўцёк і жыў у нашым гарадку, у павеце. Перад самымі палякамі яшчэ паехаў я раз у горад, спатыкаю яго, а ён мне «дзень добры» першы дае. Дастаў з кішэні партабак, пачаў круціць папяросу і кажа мне: «Вас я сваім тытунём не частую». Закурыў ён; я чую па дыме, што нейкі дзіўны тытунь. Што гэта, пытаю, пан курыць? «Вішнёвае лісце», – кажа. I паказаў. Гляджу – праўда.
– Божа