New Perspectives. Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium hosted by the Ben Zvi Institute, ed. P.B. Golden, H. Ben-Shammai, A. Róna-Tas, Leiden–Boston 2007, s. 163–193; C. Zuckerman, The Khazar and Byzantium – The First Encounter, [in:], The World of the Khazars…, s. 399–432; A. Kompa, Kto i dlaczego zabił Papatzysa i Baltzigisa? Glosa do dziejów Bizancjum i Chazarów w początkach VIII w., [in:] Byzantina Europaea. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Waldemarowi Ceranowi, red. M. Kokoszko, M.J. Leszka, Łódź 2007, s. 265–277; I.G. Semenov, Chazarsko-vizantijskie otnošenija vo vtoroj polovine VII – načale VIII v., VV 71 (96), 2012, s. 40–56.
275
Np. Ibn Hurdãdbeh, s. 68–69, przyp. nr 56, nr 103; Ibn Rosteh, s. 30–31, cf. przyp. nr 108, s. 79; al-Masudi, s. 109–110, 151, 158, 159 (tamże, charakterystyczna informacja, że władca Chazarów nie ma własnych okrętów nawet na dolnej Wołdze); al-‛Ālam, 3.5, 4.34, 5.18, 6.43,54, 7.8, 19, 32.5,25, 42 (s. 32, 53, 60, 67, 75, 77, 80, 100, 134, 136, 156). Cf. D.M. Dunlop, The History…, s. 228–229; B.N. Zachoder, Kaspijskj svod svedenij o Vostočnoj Evrope. Gorgan i Povol’že v IX–X vv., Moskva 1962, s. 15, 26, 35, 93–94, 108; V.F. Minorskij, Istorija Širvana i Derbenda X–XI vekov, Moskva 1963, s. 168, 190, 201–202, 211, 216, 221.
276
Menander Protektor, s. 174–175. Rozmówcą Walentyniana był turecki książę imieniem Turxanth, przedstawiony w dziele Menandra jako jeden z synów Istemiego-jagbu. Postać tę można łączyć z jednym z późniejszych kaganów tureckich Tardu (chiń. Ta-t’ou) panującym w latach 599–604. Cf. D. Sinor, The establishment and dissolution of the Türk empire, [in:] The Cambridge History of Early Inner Asia, ed. D. Sinor, Cambridge 1990, s. 301–305.
277
Termin ten pojawia się w inskrypcjach orchońskich z pierwszych dekad VIII w. Prawdopodobnie Turcy w poprzednich wiekach używali go dla określenia Bizancjum, z którego władcami utrzymywali kontakty dyplomatyczne po 568 r. Cf. E. Denison Ross, V. Thomson, The Orkhon Inscriptions: Being a Translation of Profesor Wilhelm Thomsen’s Final Danish Rendering, BSOS 5,4, 1930, s. 864; Wielka inskrypcja Bilge-kagana, 29, s. 55–56, 178; S. Kałużyński, Tradycje i legendy ludów Mongolii, Warszawa 1978, s. 58. Stąd niewykluczone, że władcy Chazarów wzorem starotureckich poprzedników takim samym mianem określali w swoich oficjalnych orędziach w VII–IX w. bizantyńskiego partnera. Natomiast w tekstach hebrajsko-chazarskich Bizancjum jako dziedzic tradycji politycznej Rzymu było, zgodnie z antyczną tradycją żydowską, utożsamiane z biblijnym Edomem. Cf. P.K Kokovcov, Jevrejsko-chazarskaja perepiska v X veke, Leningrad 1932, s. 78, 94–96; M. Goodman, Rzym i Jerozolima. Zderzenie antycznych cywilizacji, przekł. O. Ziemkiewicz, Warszawa 2007, s. 370–373.
278
Konstantyn Porfirogeneta, O zarządzaniu państwem, 9, s. 56.
279
E. Ashtor, Hisdai (Hasdai) ibn Shaprut, [in:] Encyclopaedia Judaica. Second Edition, ed. F. Skolnik, M. Berenbaum, Th. Gale, t. IX, Jerusalem 2007, s. 145–146.
280
P.K. Kokovcov, Jevrejsko-chazarskaja…, s. 63–67.
281
N. Golb, O. Pricak, Chazarsko-jevrejskie dokumenty X veka, Moskva 1997, s. 142.
282
Konstantyn Porfirogeneta, O zarządzaniu państwem, 42, s. 182–189.
283
V. Tâpkova-Zaimova, A. Miltenova, Istoriko-apokaliptičnata knižnina vâv Vizantija i v srednovekovna Bâlgarija, Sofija 1996, s. 196. Cf. I. Biljarski, Skazanije na Isaja Proroka i formiraneto na političeskata ideologija na rannosrednovekovna Bălgarija, Sofija 2011, s. 162–164.
284
Th.S. Noonan, Nomads and Sedentarists in a Multi-Ethnic Empire: The Role of the Khazars in the Khazars Khaganate, AEMA 15, 2006/2007, s. 107.
285
Krótkie zapiski historyczne, 37, s. 96, 9–10; 98, 1–8. Cf. przekład: P. Filipczak, M. Kokoszko, A. Kompa, Krótkie zapiski historyczne (Parastáseis sýntomoi chroníkoí), [in:] Z badań nad wczesnobizantyńskim Konstantynopolem, red. M.J. Leszka, K. Marinow, A. Kompa, Łódź 2011, s. 295–296; A. Kazhdan, Parastaseis syntomoi chronikoi, [in:] ODB, vol. III, s. 1586.
286
Nicefor, patriarcha Konstantynopola, Zarys historii, 42, 8–12, s. 100–101; Teofanes, AM 6196, s. 372. 29, 373 1–4.
287
A. Zajączkowski, Ze studiów nad zagadnieniem chazarskim, Kraków 1947, s. 40–41. Cf. Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica…, s. 136; P.B. Golden, The Khazar Studies, An historico-philological inquiry into the origins of the Khazars, t. I, Budapest 1980, s. 175.
288
Nicefor, patriarcha Konstantynopola, Zarys historii, 42, 8–12, s. 100–101; Teofanes, AM 6196, s. 372, 29; 373, 1–4.; Jan Zonaras, XIV, 25, s. 27; cf. PBI, s.v. Theodora 1.
289
Teofanes, AM 6198, s. 375, 21–28. Cf. Nicefor, patriarcha Konstantynopola, Zarys historii, 42, 75–77, s. 104–105; Michał Syryjczyk, XI, 17, s. 478; Kronika do 1234roku, 152, s. 231–232; Bar-Hebraeus, s. 105. Niektórzy z wymienionych kronikarzy (syryjscy) określają chazarską małżonkę Justyniana II jako córkę kagana. Cf. D.M. Dunlop, The History…, s. 171–173.
290
Krótkie zapiski historyczne, 37, s. 98, 2–3.
291
Podobne wydarzenie w postaci śmierci chazarskiej księżniczki poślubionej muzułmańskiemu namiestnikowi Zakaukazia stało się dla kagana pretekstem do rozpoczęcia wojny z kalifatem. Cf. at-Tabari, s. 222.
292
A. Bozoyan, La Vie arménienne de saint Étienne de Sougdaia, [in:] La Crimée entre Byzance et le Khaganat khazar, éd. C. Zuckerman, Paris 2006, s. 87–107, zwłaszcza s. 100, 102; S.A. Ivanov, Drevnearmjanskoe Žytije Stefana Surožskogo, [in:] Chazarskij projekt/ The Khazarian Project, ed. V. Petrukhin, Jersualema–Moskva 2005, s. 311–316.
293
Cf. Regesty, Bd. I, nr 295, 296; I. Rochow, Byzanz im 8 Jahrhundert in der Sichts des Theophanes. Quellenkritisch-historischer kommentar zu den Jahren 715–813, Berlin 1991, s. 130–131; D.M. Dunlop, The History…, s. 178.
294
Np. Nicefor, patriarcha Konstantynopola, Zarys historii, 63, 1–4, s. 130–131; Agapiusz, s. 507; Kronika do 1234 roku, 164, s. 242; Bar Hebraeus, s. 110. Cf. PBI, s.v. Eirene 3.
295
Teofanes, AM 6224, s. 409, 31 – 410, 3. W związku z użyciem przez kronikarza określenia święte pisma/listy p
