Сайланма әсәрләр. 2 том. Публицистик язмалар һәм мәкаләләр. Адлер Тимергалин
сөткә.
Бу юлларны укый алса, бөек әдибебез: «Яшә, Гөлназ!» – дияр һәм: «Яшим мин!» – дип тә өстәр иде.
Гөлназларны тудырырга сәләтле халыкның киләчәге булырга тиеш! Мин белмим, бәлки Гөлназ үзе нәфис каләм тоткан кулына кылыч алырга җөрьәт тә итмәс. Ләкин аның моңы безнең даучы һәм көрәшче Сәхаповларга, Бәйрәмоваларга дәрман биреп торачак.
Г. Исхакыйның укыйсым килә торган тагын бер хезмәтен телгә алыйм әле. «Стамбул и проливы» исемле мәкалә ул. Чыганагын «Родина», 1915, 20 февраль (76 сан) дип язып куйганмын. Билгеле булганча, «Бугазлар мәсьәләсе» – бөекмәмләкәтчел рус шовинистларының бугазына аркылы килгән бер сөяк ул. Бу хакта Исхакый ниләр әйткән иде микән?
Кызыксынуымның сәбәбе дә бар.
Икенче бөтендөнья сугышы вакытында Сталин күрсәтмәсе буенча академик Е. В. Тарле Царьград (Константинополь – Стамбул, Истанбул) шәһәренең Россиянеке булуын нигезли торган «фәнни» хезмәт яза. Күрсәтмәсен биргәндә, мәкерле Сталин Төркиянең Германия ягында сугышка катнашу ихтималын күздә тоткан, әлбәттә. Бу очракта җиңүдән соң күренекле академикның мондый тарихи тикшеренүе Төркия каршына фәнни нигезләнгән территориаль таләпләр куярга мөмкинлек бирер иде. Бәхетенә каршы, безнең көньяк күршебез сугышка катнашмый, чөнки Сталинградтан соң моның перспективасыз эш булачагын чамалый. Төркия каршына территориаль дәгъвалар кую мәсьәләсе шулай һавада эленеп кала. Тарленың кулъязмасы матбугатта басылмаган һәм, Ю. Боревның «Сталиниада» китабына караганда, кайсыдыр махсус архивка озатылган.
Ә менә минем академик Тарле фикерләре белән Исхакый фикерләрен чагыштырып карыйсым килә.
Ниһаять, Исхакый галәмен тулаем колачларга, аның әдәби, иҗтимагый-сәяси эшчәнлеген бербөтен итеп тикшерергә, шәхесен һәм биографиясен иҗаты белән багланышта өйрәнергә омтылган юнәлеш пәйда булды һәм «Гыйльме Исхакыйә» фәне туды дияргә мөмкин. Әхмәт Сәхаповны мин беренче «гыйльме исхакыйчы» яки «исхакыйәтче» дип атар идем, чөнки аңа кадәрге галимнәребез, күпкырлы әдипнең һәркайсы сыңар ягын гына тикшереп, Исхакый галәменең бер почмагын гына «кимереп» яки «тешләп» карадылар. Берәвесе аның театр өлкәсендәге хезмәтләренә, икенчесе иҗтимагый-сәяси эшчәнлегенә игътибар юнәлтә, өченчесе Исхакыйның милләтпәрвәрлек идеяләре белән кызыксына иде, ә дүртенчеләре әдипнең бай мирасын чит илләрдән Ватанга кайтару эше белән янып йөрде… Юк, тешләре үтмәде дип әйтәсем килми. Фән тарихы өчен аларның да әһәмияте зур, чөнки алар колачлы тикшеренүчегә эш мәйданы әзерләделәр.
Моңарчы без Исхакыйның бөтен мәһабәт буе белән төшкән портретын белми идек.
Соңгы ун ел эчендә генә дә Исхакый турында язылган мәкаләләр саны йөзгә тула торгандыр. Дөрес, бер үк авторның төрле басмаларда бер үк фикерне, бер үк сүзләрне кабатлап язганын күргәч бераз эч поша пошуын, ләкин Туган иленә әйләнеп кайткан Гаяз Исхакый хакына монысына бәйләнеп торасы килми. Бу яктан караганда, соңгы ун ел милләтебез өчен шатлык чоры булды, әдәбиятыбыз өчен бәйрәм булды.
М. Сәхаповның рус телендәге монографиясе («Вестник возрождения», Казан,