Xiyabani. Pənahi Makuli
qoyduğu kibrit qutusunu götürüb çəkdi. Qarşısında durmuş üzübağlı iki kişini görüb çığırdı:
– Siz kimsiniz?
Həmin kişilər heç nə deməyib Fatı xalanın ağzını dəsmalla bağladılar. Sonra adamlardan biri əlindəki bıçaqla onu hədələyib hərəkət etməməsini tapşırdı. Digəri isə çırağı yandırıb qonşu otağa keçdi. Yarım saatadək ondan xəbər çıxmadı. Qarının nəfəsi daralsa da, gözlərini o biri otağın qapısından çəkə bilmirdi. Yanında duran kişi yorğanı onun başına atdı. Haçandan-haçana kişi qayıdıb gəldi və yoldaşına dedi:
– Mən getdim, sən də bir azdan gəl.
Tezliklə digər kişi də evdən çıxdı. Lakin Fatı nənə onun otaqdan necə çıxdığını hiss etmədi. Xeyli gözlədi. Səs-səda yox idi. Oturduğu yerdə qurcalandı. Dinən-danışan olmadığını görüb ağzındakı dəsmalı açdı. Sonra da yorğanı başından atdı. Ətrafı gözdən keçirdi. Otaqda heç kəs yox idi. Çıraq astanada işıldayırdı. Sandıqxanadakı sandıqların üçünü də açmışdılar. İçindəkiləri töküb-dağıtsalar da, Zəhra xanımın paltarlarından başqa heç nəyə, hətta qızıllarına da dəyməmişdilər. Belə məlum olurdu ki, naməlum adamlar oğurluq məqsədi ilə gəlməyiblər. Fatı nənə məsələni anladı: gələnlər demək istəmişdilər ki, özündən güclülərlə hesablaşmayanın arvadının tumanını apararlar…
7
Xanın mirzəsinin oğlu Məcidlə Məhəmməd həmişə dalaşırdı. Səbəbkar da məktəbdar molla idi. Mirzənin oğlu Məhəmməddən iki il qabaq dərsə başlamışdı. Lakin Məhəmməd gəlib onu da keçmişdi. Molla bunu hər gün Məcidin üzünə vurur, başına çırpırdı. Buna görə də mirzənin oğlunun Məhəmmədi görməyə gözü yox idi. Məcid neçə dəfə müxtəlif bəhanə tapıb savaşmaq istəsə də, Məhəmməd ona baş qoşmamışdı.
Məhəmmədgilin evindən oğurluq olduğu barədə söhbəti bir gün Məcid də eşitdi. Onun fikrincə, həmişə başına qaxınc olan bu oğlandan intiqam almaq vaxtı gəlib çatmışdı. İndi o, anasının paltarlarının yad əllərdə olduğunu Məhəmmədin üzünə vurub onu utandıra, qisasını ala bilərdi.
Məhəmməd məktəbdən çıxarkən Məcidin bir az aralıda durub onu gözlədiyini gördü. Oğlanın fikrini başa düşdüyü üçün dərhal da yolunu dəyişdi. Məcid işi belə görüb onun dalınca addımladı. Bir tin keçməmişdilər ki, özünü Məhəmmədə çatdırdı.
– Necəsən? – deyə Məscid istehza ilə gülümsədi. – Adamın dədəsini yandırıb anasının tumanını belə apararlar ha!
Məcidin sözü ağzında qaldı. Məhəmməd heybəsini qaldırıb hirslə nə vaxt Məcidin başına vurduğunu özü də bilmədi. Oğlanın başı gicəlləndi, kitabları qoltuğundan yerə səpələndi. Məhəmməd vəziyyəti belə görüb götürüldü. Təngnəfəs evə çatanda atası qollarını çirməyib həyətdə dəstəmaz alırdı.
– Nə olubdur? – deyə o, Məhəmmədi pörtmüş halda görüb təəccüblə soruşdu.
Məhəmməd atasına cavab vermək əvəzinə divara söykənib başını qolları üstünə qoydu və hönkürtü ilə ağlamağa başladı.
Dəstəmazını yarımçıq qoyan ata oğlunun yanına gəlib:
– Nə olub axı, yoxsa axund vurub? – deyə nəvazişlə Məhəmmədin başını sığalladı.
– Xeyr.
– Savaşıbsan?
– Bəli.
– Kiminlə?
– Mirzə Qəhrəmanın oğlu ilə.
– O səni döydü?
– Yox, mən onu döydüm. Amma… – Məhəmməd bunu deyib içini çəkdi və sözünün dalını deyə bilmədi.
– Əcəb oğlansan!.. Özün döyüb özün də ağlayırsan?
– Axı o mənə başqa söz dedi.
– Nə dedi?
Məhəmməd ağzını açıb nəsə söyləmək istədi, ancaq hıçqırıb susdu. Bu zaman səsə Zəhra xanım da otaqdan çıxıb Məhəmmədin yanına gəldi. Ata təkrar, özü də bu dəfə daha qətiyyətlə soruşdu:
– Axı nə dedi? Danışsana!
– Mənə dedi ki, adamın atasını yandırıb anasının tumanını belə apararlar!
Zəhra xanım bu sözləri eşidincə başını aşağı dikib susdu. Hacının isə hirsindən əlləri əsməyə başladı. Ortaya ağır sükut çökmüşdü. Və bu ağır sükutu elə Hacının özü pozdu:
– Bu, bəlkə də, xeyirliyədir… – Sonra isə üzünü arvadına tutub sözünə davam etdi. –Bu saat gedib yır-yığışa başla, amma səssiz, heç kəs bilməsin! Bunlar o qədər alçaqdırlar ki, qabağımıza adam göndərib yolda soydura da bilərlər.
Zəhra xanım ərinin niyyətini anlayıb gözünün yaşını axıda-axıda otağa qayıtdı.
…Nəinki xan və xanın adamları, hətta bütün xamnəlilər Hacı Əbdülhəmidlə ailəsinin şəhəri tərk eləməsindən onlar Təbrizə yetişəndən sonra xəbər tutdular.
Hacı Əbdülhəmidin ailəsi Xiyaban məhəlləsinə, atasının dostugilə düşdülər. Həmin adam Məhəmmədin atası kimi hacı kişi idi. Yeganə oğlu Məhəmmədəli sarışın, arıq bir oğlan idi. Yaşda Məhəmməddən böyük olsa da, boyca Məhəmmədlə bir idi. Onların dostluğu elə ilk gündən tutdu. İkisi də məşhur məktəbdar Ədibinin yanında oxumağa başladı.
Bir həftədən sonra Məhəmmədin atası Xiyaban məhəlləsində bir ev satın alıb oraya köçdü. Uşaqlar dərsdən azad olan kimi birlikdə bazara gələr, hər kəs öz atasının alver elədiyi hücrəyə gedər, vaxtlarını atalarının yanında keçirərdilər. Məhəmmədəlinin atası badam taciri idi. Hacı Əbdülhəmid isə, əvvəl dediyimiz kimi, Rusiya ilə ticarət edirdi. O, İran mallarını Mahaçqalada olan qardaşına göndərir, o da həmin malları satıb müqabilində Təbrizə rus malı yollayırdı…
8
Günlər ötür, hər ötən gün Məhəmmədin həyatında dərin iz buraxırdı. O, on beş-on altı yaşlarına gəlib çatmışdı. Məhəmmədəli ilə dostluğu daha da möhkəmlənmişdi. İndi onlar yalnız görüb eşitdikləri ilə kifayətlənmir, biliklərini artırmaq üçün səylə çalışırdılar. Bir gün Məhəmmədəli (Atası badam taciri olduğuna görə ona «Badamçı»da deyirdilər) gəlib Məhəmmədi hücrədən çağırdı:
– Qəribə bir kitab ələ keçirmişəm, gedək oxuyaq.
– Nə kitabıdır?
– Mirzə Fətəli Axundzadənin təmsilləridir.
– Mən onun əsərləri barədə eşitmişəm, – deyə Məhəmməd fikrə getdi. – Bizim mirzə deyir ki, bu əsərlər nədənsə müctəhid3 ağanın xoşuna gəlməyib. Ona görə də dərslərdə oxumağa icazə vermir. Gərək özümüz oxuyaq.
9
Bir dəfə isə Məhəmməd sevinə-sevinə Badamçının yanına