Sözlərin tarixi. Айзек Азимов
çox oxşadığından onu da hərdən Teddi çağırırlar.
Barbar
Adamlar, adətən, insanları iki qismə ayırır: özlərinə oxşayanlara və oxşamayanlara (yəni özlərinə və yerdə qalanlara). Bu özünü, əsasən, başqa dildə danışanlara, yəni xaricilərə münasibətdə büruzə verir. Az səyahət edən, ətrafında ancaq ana dilini eşidən adamlar başqa dildə danışan insanların mövcud olması faktından (başqa dillərin də mövcudluğundan) təəccüblənir və heyrətə gəlirlər. Ümumiyyətlə, iki adamın bir-biri ilə söhbət edib başa düşdüyü, sənin isə onları dinləyib heç nə anlamamağın olduqca məzəli və maraqlıdır.
Qədim yunanlar üçün xarici dillər mənasız söz yığını idi – “bar-bar-bar”. Ona görə də onlar əcnəbiləri “barbaroi” adlandırırdılar. İngilis sözü “barbarian” öz mənşəyini buradan götürür.
İlk vaxtlar bu söz mənfi məna daşımırdı. Sadəcə, əcnəbi demək idi. Yunanlar, əsasən, nisbətən mədəni xalqlar sayılan suriyalı, misirli və babillilərlə təmasda olurdular. Bu xalqlar yunanlar üçün barbarlar idi, amma bu heç də həmin xalqların mədəniyyətdən uzaq olması anlamına gəlmirdi.
Ancaq Miladdan öncə IV əsrdən başlayaraq yunanlar qədim dünyanın böyük hissəsinə nəzarət etməyə və onların əsarətinə düşən (yəni yunanca danışmayan) xalqlara yuxarıdan aşağı baxmağa başladılar. Yunanlar özlərini digər xalqlardan elm, ədəbiyyat, incəsənət və ümumiyyətlə, mədəniyyətlərinin inkişaf səviyyəsinə görə daha üstün sayırdılar (sözün düzü, elə biz də belə fikirləşirik). Bu səbəbdən də barbarlara (yəni əcnəbilərə) ikincidərəcəli adamlar kimi münasibət göstərməyə başladılar.
E.ə. II əsrdə romalılar Yunanıstanı zəbt edəndən sonra isə yunanlar onları istila edənlərə aşağı irqin nümayəndələri kimi baxa bilməzdilər. Bu səbəbdən də romalıları mədəni xalqlar sırasına daxil etdilər. Yunan və latın dilində danışa bilməyənlər isə barbar sayılırdı. Romalılar Aralıq dənizi sahilindəki əraziləri tam zəbt edəndən sonra belə adamlara, demək olar ki, rast gəlmək artıq mümkün deyildi.
Ən böyük təhlükə mənbəyi isə Şimali Avropada yaşayan german tayfaları idi. III–V əsrlər ərzində həmin tayfalar imperiyanın bu başından girib o başından çıxaraq onun qərb hissəsini məhv etdilər. Nəticədə danışdığı dildən asılı olmayaraq bütün mədəniyyətsiz insanlar barbar adlandırılmağa başlandı. Bizim günlərdə isə mədəniyyətsiz və yöndəmsiz adamlara barbar deyilir.
Beşinci dəstə
1931-ci ildə İspaniyanın sonuncu kralı XIII Alfonso3 ölkədən qovulmuş və orada respublika elan edilmişdi. 1936-cı ilin fevral ayında liberal və sol partiya nümayəndələrindən ibarət koalisiya hakimiyyətə gələrək Xalq cəbhəsi adı ilə ölkəni idarə etməyə başladı.
Keçmiş mühafizəkar qruplar bu hökuməti zor gücünə hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq qərarına gəldi. Ordu və kilsə də onların tərəfində idi. Bundan əlavə, İtaliyanın mütləq hakimi Mussolini də onlara kömək əlini uzatdı. 1936-cı ildə Fransisko Frankonun başçılığı altında üsyan başlandı.
İlk vaxtlar müvəffəqiyyət üsyançıların tərəfində idi və onlar İspaniyanın yarısına nəzarəti ələ keçirmişdilər. Onlar Mussolinidən əlavə, Almaniyanın rəhbəri Hitlerdən də yardım alırdılar. Digər tərəfdən İspaniyanın almanların müttəfiqinə çevrilməsi İngiltərə və Fransanın maraqlarına zidd olsa da, onlar bunun qarşısını almaq üçün heç bir addım atmadılar. İngilislər və fransızlar İspaniyanın qanuni hökumətini (loyalistləri) köməksiz qoyaraq ona yardım təklif etmiş yeganə dövlət olan Sovet İttifaqının ağuşuna atdılar.
1936-cı ilin noyabr ayında general Emilio Molonun başçılıq etdiyi dəstələr Madridi mühasirəyə almağa başladı. Molo jurnalistlər qarşısında lovğalanaraq şəhərin tezliklə təslim olacağını bildirirdi. O, rəhbərlik etdiyi dörd dəstənin Madridə doğru irəlilədiyini və lazım olan vaxt şəhərdə Frankoya rəğbət bəsləyənlərdən ibarət beşinci dəstənin də hərəkətə keçəcəyini bəyan edirdi.
O, səhv edirdi. Beşinci dəstə ya orada yox idi, ya da ki hərəkətə keçmədi. Madrid hələ iki il yarım üsyançılara müqavimət göstərdi. “Beşinci dəstə” kəlamı isə arxada düşmənlə gizlicə əlbir olan, ona rəğbət bəsləyən satqın qrup mənasında dilə düşdü.
Nəticədə Franko 1939-cu ildə bütün İspaniyaya nəzarəti ələ keçirdi, II Dünya müharibəsi zamanı bitərəf oldu. O, “tərəf-müqabilləri” – Hitler və Mussolinidən çox yaşayaraq indiyədək İspaniyanın faşist diktatorudur4.
Bohema
XV əsrin əvvəllərində Mərkəzi Avropada o vaxta qədər avropalılara tanış olmayan qarabuğdayı insanlar peyda oldu. Bu, avropalılara naməlum dildə danışan köçəri tafyalar idi. Onların işi və daimi yaşayış yeri yox idi. Avropalılara məlum olan dinlərdən də heç birinə etiqad etmirdilər. Çörək pullarını fala baxmaq və gələcəyi xəbər verməklə qazanırdılar.
Danışdıqları dil onların Hindistandan gəldiklərinə dəlalət edirdi. Onların hindlilərlə oxşar cizgiləri var idi. Ancaq XV əsrin avropalılarının nə Hindistan, nə də oradakı xalqların danışdıqları dillərdən xəbəri vardı. Düzdür, onlar Bibliya vasitəsilə bir az Misir haqda eşitmiş, misirlilərin qarabuğdayı olub qəribə bir dildə danışdıqları haqda oxumuşdular. Buna görə də Avropaya axın edən bu insanları misirlilər adlandırmağa başladılar. İngiliscə bu – Egyptians kimi səslənirdi. Tezliklə bu söz qısalaraq gypsies şəklini aldı.
Gypsies, yəni bizim qaraçı kimi tanıdığımız bu insanlar qismən gəlmə olduqları, qismən çörək pullarını heç də qanuni yolla deyil, sadəlövh insanları lap müasir fırıldaqçılar kimi aldadaraq hiylə ilə qazandıqları üçün daim təqib ediliblər. İngilis dilində mövcud olan və aldatmaq mənasını verən ”gyp” sözü də “gypsies” sözündən əmələ gəlib.
Qaraçıların bir yerdə qərar tuta bilməyərək ölkə-ölkə, oba-oba gəzdiklərinə, azad həyat sürmələrinə, əzab-əziyyət çəkmələrinə baxmayaraq, bir çoxları üçün məsuliyyət və hər hansı öhdəçilikdən uzaq belə bir həyat tərzi çox cəlbedici görünürdü. Belə təəssürat yaranmışdı ki, qaraçıların həyatı skripka çalıb eyş-işrət məclisləri qurmaqla keçir.
1427-ci ildə qaraçılar Parisdə peyda olanda fransızlar onlar haqda yalnız Mərkəzi Avropadan gəldiklərini bilirdilər. Söz-söhbət yayılmışdı ki, guya onların vətəni Bohemiyadır (indiki Çexiyanın qərb hissəsi), ona görə də fran- sızlar qaraçıları bohemiyalılar adlandırdılar və indiyədək belə də çağırırlar.
Qaraçıların həyat tərzi haqda geniş yayılmış fikirlərə fransızlar da inanırdılar. Cəmiyyətdə yazıçı və rəssamların da qaraçılar kimi şən və qayğısız həyat sürdükləri haqda bir inam var idi. Bu üzdən də onları bohemiyalılar adlandırmağa başladılar. O vaxtdan “bohema” sözü, bir qayda olaraq, bütövlükdə yaradıcı insanlara şamil edilir. Amma Bohemiyanın ciddi sakinlərində bohemiyalılıqdan əsər-əlamət yoxdur.
Bolşevik
Bəşər
Bu kitab yazılan zaman (1968) XIII Alfonso, həqiqətən də, sonuncu kral idi. Məsələ bundadır ki, İspaniya diktatoru generalissimus Fransisko Franko 1969-cu ildə Xuan Karlosu öz varisi elan etmişdi. Amma o, taxta ancaq diktatorun ölümündən sonra çıxa bilərdi. Məhz belə də oldu və 1975-ci il, noyabrın 22-də Xuan Karlos taxta çıxdı. 39 ildən sonra – 2014-cü il iyunun 18-də isə o, oğlu VI Felipenin xeyrinə taxt-tacdan imtina etdi (tər.).
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Franko 1975-ci il noyabrın 20-də dünyasını dəyişib.