Bencamin Franklin - avtobiografiyası. Бенджамин Франклин
malik, bəlağətli danışmaq ustası idi. Bəzən mənə elə gəlirdi ki, ona arqumentlərinin güclü olduğundan deyil, söz güləşdirmək məharətinə görə uduzuram. Biz ümumi məxrəcə gəlmədik. Növbəti görüşümüzə isə çox var idi. Ona görə də qərara gəldim ki, öz dəlillərimi yazılı bildirim. Fikirlərimi ağlamaya köçürərək ona göndərdim. O, mənə cavab yazdı, mən isə cavaba cavab yazıb ona göndərdim. Bax beləcə, hər birimiz üç və ya dörd məktub yazdıq. Təsadüfən bu məktub-lar başqa kağızlarla birgə, atamın əlinə keçdi və o, bu yazışmalarla tanış oldu. O bu hadisədən istifadə edərək, toxunulmuş sualın məziyyətləri haqqında heç nə demədən, mənimlə ədəbi üslub haqqında danışmağa başladı. Bildirdi ki, nöqtə-vergül (punktuasiya) və imla səhvlərinin rəqibimə nisbətən az olmasına baxmayaraq (o bunu mətbəədə işləməyimə borclu olduğumu bildirdi), mən tərəf-müqabilimə məntiqi ardıcıllıqda və ifadə bacarığında uduzuram. O, bunu misallarla sübut etdi. Onun iradlarının doğru olduğunu gördüm, öz üslubuma diqqət etməyə və nəyin bahasına olursa olsun, onu yaxşılaşdırmağa qərar verdim.
Təqribən, elə o vaxtlar, «Tamaşaçı»6 əsərinin külliyyatından bir cild əlimə keçdi. Bu, əsərin üçüncü cildi idi. İndiyə qədər də bu əsərin digər cildlərini görməmişəm. Mən bu kitabı aldım və onu bir neçə dəfə başdan ayağa oxudum. Bu kitaba heyran olmuşdum. Kitabın üslubu məni valeh etmişdi və qərara gəldim ki, onu bacardığım qədər təqlid edim. Bundan ötrü mən bir neçə hekayəni götürüb oradakı ifadələrin məzmununu qısaca qeyd etdim. Bir neçə gündən sonra isə, hekayələri yazdığım qeydlər əsasında bərpa etməyə başladım. Bu zaman çalışırdım ki, kitaba baxmadan, orijinalda istifadə edilmiş ifadələrin məna çalarlarına uyğun sözlərlə onları yenidən canlandırım. Sonra özümün «Tamaşaçı»mı orijinalla müqayisə edir, səhvlərimi görür və onları düzəldirdim. Lakin məlum oldu ki, ya mənim lüğət ehtiyatın azdır, ya da hələlik səriştəm kifayət qədər deyil. Buna görə də fikirləşdim ki, şeir yazmaq məşğuliyyətini davam etdirmiş olsaydım yəqin aldığım nəticə daha məqbul olardı. Güman ki, sinonimlərin tapılması və qafiyə axtarışları məni müxtəlifliyə təhrik edəcək, tapılan sözləri hafizəmdə möhkəmlədəcək və məni sözün tam sahibinə çevirəcəkdi. Onda mən «Tamaşaçı»da çap olunmuş hekayələrdən bəzilərini nəzmə çəkdim; orijinal yadımdan çıxdıqdan sonra isə şeiri yenidən nəsrə qaytarmağa başladım.
Bəzən konspekt xarakterli yazılarımı nizamsız olaraq qarışdırır və onları bir neçə həftədən sonra, bitkin ifadələr tərtib edərək hekayələri tamamla-maqdan qabaq daha yaxşı yerləşdirməyə çalışırdım. Bu, nizamlı təfəkkürün yaranmasına kömək etməli idi. Yazdıqlarımı orijinalla müqayisə etdikdə çoxlu səhvlər tapır və onları düzəldirdim. Bəzən isə, fikrən lovğalanırdım ki, bəzi xırda təfsilatlarda dili və ya nəqli yaxşılaşdıra bilmişəm. Bu isə məndə belə bir ümid yaradırdı ki, gələcəkdə heç də pis yazıçı olmayacağam. Bu təmrinləri etmək üçün yalnız işdən sonra – gecələr və ya işdən əvvəl – səhərlər vaxt ayıra bilirdim. Bazar günləri isə, atam bunu tələb etsə də, mümkün olduğu qədər, ictimai ibadətə getməkdən yayınaraq mətbəədə qalmağa çalışırdım. Atamın hamiliyində olan zaman bu işi görməyə məcbur idim, indi də hesab edirəm ki, bazar günü ibadətləri yerinə yetirilməsi vacib olan bir işdir, lakin o vaxtlar hesab edirdim ki, buna vaxt sərf etməyə imkanım yoxdur. Mənim on altı yaşım olanda Trayon adlı birisinin vegetarian qida haqqındakı kitabı əlimə düşdü. Vegetarian olmaq qərarına gəldim. Qardaşım evli olmayan vaxtlarında, özünün təsərrüfatını saxlamır və şəyirdləri ilə birgə başqa ailədə yemək yeyirdi. Mənim ətdən imtina etməyim narahatlığa səbəb olurdu və məni bu qəribəliyimə görə tez-tez tənbeh edirdilər. Trayonun kitabçasından mən tövsiyə olunan bəzi yeməklərin – kartof, düyü, tez hazırlanan pudinq və başqalarının necə bişirilməsini öyrəndim; qardaşıma təklif etdim ki, əgər o mənim yeməyim üçün sərf olunan pulun yarısını mənə versə yeməyimi özüm hazırlayaram. O, dərhal buna razılıq verdi və az sonra müəyyən etdim ki, mənə verdiyi pulun yarısına da qənaət edə bilirəm. Beləliklə, kitab almaq üçün əlavə fondum yarandı. Bu mənə daha bir üstünlük verdi. Qardaşım və digərləri nahar fasiləsinə mətbəədən gedir, mən isə orada tək qalırdım; tez qəlyanaltı edərək (mənim yeməyim suxarıdan və ya bir tikə çörəkdən, bir ovuc kişmişdən və ya qənnadı məmulatından və bir stəkan sudan ibarət idi) onlar gələnə qədər qalan vaxtımdan özüm istədiyim kimi istifadə edirdim; az yeyib-içdiyimə görə beynim iti işlədiyindən həmin vaxt ərzində çox şey edə bilirdim. Məktəbdə iki dəfə hesabdan kəsilmişdim, onu yaxşı bilmədiyimdən bir neçə dəfə pis vəziyyətə düşmüşdüm; Kokkerin hesab7 dərsliyini əlimə götürüb heç bir çətinlik çəkmədən öhdəsindən gəldim. Bundan başqa Celler və Sterminin naviqasiyaya aid kitabını da oxudum, lakin həndəsənin başlanğıcını tam şəkildə öyrənə bilmədim. Təqribən elə o zaman da mən Lokkun «İnsanın idrakı haqqında» və Por-Royaldan8 olan cənabların «Təfəkkürün sənəti» əsərlərini oxudum.
Mən çox istəyirdim ki, nitqimi yaxşılaşdırım və səhv etmirəmsə, Qrinvudun ingilis qrammatikası əsəri ilə tanış oldum. Kitabın sonunda ritorika və məntiq sənəti haqqında iki oçerki oxudum. Axırıncı oçerkdə Sokrat metodundan bəhs edilirdi. Az sonra isə Ksenofontun9 «Sokrat haqqında xatirələr» kita-bını tapdım ki, orada bu metoddan istifadə etməklə müxtəlif misallar göstərilirdi. Mən bu metoda məf-tun olmuşdum və onun tətbiqinə başladım; artıq nə inkardan istifadə edir, nə də pozitiv arqumentlər gətirməklə məşğul idim, sadəcə, bəzən itaətkarcasına suallar verirdim. Bundan başqa, Şeftsberi və Kollinzi oxuduğumdan, skeptikə çevrilmişdim, – onsuz da bizim dini doktrinalara skeptik yanaşırdım – və belə bir nəticəyə gəlmişdim ki, bu, özüm üçün ən təhlükəsiz, əleyhinə işlətdiyim müsahiblər üçünsə kifayət qədər karıxdırıcı bir metoddur; buna görə bu metoddan ləzzət alırdım, fasiləsiz onu təcrübədən keçirirdim və kifayət qədər ağıllı adamların, nəticəsini əvvəlcədən görə bilməyəcəkləri səhvlər etməsinə nail ola bilirdim; bu zaman onlar çıxılması çətin olan vəziyyətə düşürdülər; bu üsulla nə özümün, nə də müdafiə etdiyim tezisin əsla layiq olmadığı qələbələr qazanırdım.
Bu metoddan bir neçə il istifadə etdim, lakin zaman keçdikcə mübahisə predmeti ola biləcək mövzular haqqında «əlbəttə», «şübhəsiz» kimi sözlər işlətməkdən imtina edərək, fikrimi – «mənə elə gəlir ki, bu məsələ .... cürdür» və ya «.......səbəbdən belə demək olar ki…», «səhv etmirəmsə, onda....» kimi formalardan istifadə etməklə təvazökarcasına bildirmək vərdişini saxladım. Bu vərdiş sonralar, insanları haqlı olduğuma inandırmaq və ya hansısa bir işi etmək üçün onların razılığını almaq lazım gəldikdə, dəfələrlə işimə yaradı. Hər bir söhbətin əsasında digərlərini öyrətmək və ya özün öyrənmək, kiməsə zövq vermək və ya kimisə inandırmaq durursa, mən istərdim ki, yaxşı niyyətli insanlar özlərinin əsaslı dəlillərinin qüvvəsini, danışıqlarına təkəbbürlülük, lovğalıq çalarları verməklə azaltmasınlar; bu danışıq üsulu, demək olar ki, həmişə, dinləyicilərdə
İngiltərənin erkən Maarifçilik dövrünün tanınmış jurnalistləri Addison və Stilin «Tamaşaçı» («Spectator»,1711-1712) ədəbi-satirik jurnalı. Jurnal naşirin («Tamaşaçı»nın) oxucularla məişət, əxlaq və fəlsəfəyə dair didaktik söhbətləri formasındadır.
İngilis riyaziyyatçısı Edvard Kokkerin (1631-1675) hesab dərsliyi nəzərdə tutulur.
Franklin Dekartın davamçıları, «Məntiq və düşünmək sənəti» dərs vəsaitinin müəllifləri, yansenistlər A.Arno və P.Nikolu (1662) nəzərdə tutur.
Ksenofontun «Sokrat haqqında xatirələr»i – e.ə. III əsrin klassik əsərlərindən biridir. Latınca əsər «Memorabilia», yəni «yada salmağa layiq şeylər» adlanır. Əsər Sokratın və onun nəzəriyyəsinin mədhiyyəsidir.