Bizim gözəl dilimiz. Эльдар Мамедов
kitab, qəzet və jurnallarda bir qayda olaraq “Məmmədqulizadə”, “Abbasquli ağa”, “Mehdiquli bəy”, “Quliyev” kimi ad və familiyalar “i” hərfi ilə verilmişdir. Burada rus dilindəki variantın tə`sirindən danışmaq yersizdir.
“Nuriyev” familiyası isə tamamilə düzgün yazılır. Ərəb dilindən Azərbaycan dilinə “nur” (işıq) və “nuri” (işıqlı, işığa mənsub olan) sözləri keçmişdir. Ərəb dilindən ayrılıqda “nuru” sözü almamışıq və belə bir söz nə ərəb dilində, nə də Azərbaycan dilində yoxdur. Orfoqrafiya və izahlı lüğətlərimizdə də qeydə alınmayıb. Azərbaycanda ayrıca “Nur” adına çox nadir hallarda rast gəlmək olur. “Molla Nur” adı yalnız ədəbi əsərdə qeydə alınıb. “Nur” sözü işlədilən mürəkkəb adlar müxtəlif vaxtlarda kifayət qədər olmuşdur: Nurməmməd, Nurulla, Nurəli, Nurəddin və s. “Nuri” adı isə 1987-ci ildə buraxılmış “Azərbaycan şəxs adları” kitabına salınmamışdır. Elə həmin kitabda bu sözdən düzəldilmiş “Nuriyyə” qadın adı isə vardır. Unutmaq olmaz ki, hələ orta əsrlərdə Nuri Ərdəbili, Nuri Təbrizi kimi şairlərimiz olmuşdur. Bu ad müsəlman xalqları arasında kifayət qədər yayılmışdır. Respublikamızda isə yalnız “Nuriyev” familiyasında saxlanmışdır. Dilimizdəki “gözümün nuru”, “Allahın nuru”, “evimizin nuru” kimi söz birləşmələrinin ikinci hissəsinin müstəqil ad kimi istifadə edildiyini demək ədəbi dil baxımından şübhəlidir. Bir çox qəzet və jurnallarda Türkiyənin siyasi və hərbi xadimi Nuri paşanın adını “Nuru Paşa” şəklində yazırlar ki, bununla da həmin adı təhrif edirlər. Hörmətli artistimiz Yaşar Nurinin bu ada dilimizdə vətəndaşlıq hüququ verməsi cəhdi təqdirəlayiqdir.
İRSƏ QAYĞI İLƏ YANAŞMALI
Keçmişdə yaşayıb-yaratmış ədiblərimizin sonralar aşkar edilmiş əsərlərini nəşrə hazırlayıb dərc etdirmək, ictimaiyyətə lazımi səviyyədə çatdırmaq həmişə böyük diqqət, qayğı tələb edən çox məs`uliyyətli iş sayılmışdır. Böyük dramaturqumuz C.Cabbarlının ədəbi irsi daim araşdırılır, dərindən tədqiq edilir. İndiyədək adlarına yalnız ədəbiyyat tarixi dərsliklərində, bəzi tədqiqatlarda rast gəldiyimiz “Ədirnə fəthi” və “Ulduz” pyesləri, nəhayət, oxuculara çatdırılmışdır. “Ədirnə fəthi” “Azərbaycan” jurnalının 1989-cu il 3-cü nömrəsində, “Ulduz” isə “Ulduz” jurnalının həmin il 3-cü nömrəsində dərc edilmişdir. Hər iki əsəri Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi əməkdaşı A. Rüstəmov çapa hazırlamışdır. Onun həmin əsərlərin işıq üzü görməsi üçün çəkdiyi zəhmət təqdirəlayiqdir. Lakin Cabbarlı irsindən olan bu əsərlərin oxuculara belə qüsurlu şəkildə çatdırılması təəccüb doğurur. İnanmaq olmur ki, hələ yeniyetmə çağlarında gözəl əsərlər yaratmış C.Cabbarlı bu pyeslərdə belə uyğunsuzluqlara yol vermişdir.
Bəlkə də göstərəcəyimiz iradların əksəriyyətini A.Rüstəmovun “Azərbaycan” jurnalında “Ədirnə fəthi” pyesinə yazdığı ön sözdə axtarmaq lazımdır: “Əsərdə müasir imla baxımından təshihlər edilmiş, nisbətən çətin bəzi türk, ərəb və fars sözlərinin izahı verilmişdir.” Hələ 1918-ci ildə ərəb qrafikası ilə yazılmış, o dövrün dil xüsusiyyətlərini əks etdirmiş və Türkiyə tarixinin keşməkeşli mərhələsinin zamanca kiçik bir hissəsindəki hadisələrdən bəhs edən bir əsərə müasir imlamızın qaydalarını yapışdırmaq nə dərəcədə doğrudur? Unutmaq lazım deyildi ki, onun müəllifi Cabbarlıdır! Onu çapa hazırlayan, hər şeydən əvvəl, Cabbarlı mətninin üzünü köçürən şəxsin ərəb qrafikasını nə dərəcədə bilməsini müəyyənləşdirməli, ona münasibətini bildirməli idi.
“Ədirnə fəthi” əsərində oxucuları çaşdıran, anlaşılmazlığa səbəb olan uyarsızlıqlar vardır: “Yarın isə Qars kilsəsinə hərəkət edəcəyik.” Əsərdəki hadisələr Türkiyənin ən qərb ucqarında yerləşən Ədirnə şəhərində cərəyan edir. Döyüşlərin qızğın çağında “yarın isə”, yəni sabah isə Türkiyənin ən şərq bucağındakı Qars kilsəsinə hücuma çağırmaq hərb elmi nöqteyi-nəzərindən ağlabatmaz bir hərəkət tə`siri bağışlayır. Bizcə, ya tədqiqatçı “tərsa” sözünü səhv olaraq “Qars” oxuyub, ya da əsərin üzünü köçürən “tərsa” sözünü başa düşməyib “Qars” yazıb. Ərəb qrafikası ilə yazıb-oxumağı bacaranlar bu iki sözü əlyazmasında asanlıqla səhv salmağın mümkün olduğunu yaxşı bilirlər. Söhbət Ədirnədəki tərsa (xristian) kilsəsindən gedir. Həmin sözdən Xaqanidən tutmuş əsrimizin ortalarınadək yaşamış bir çox şairlər istifadə etmişlər.
Başqa bir yerdə oxuyuruq: “Haydı, əsgər başında ölü üzərinə!” Müəllifin nə demək istədiyi qaranlıq qalır. “Ülüvv” (yüksəklik) sözü səhv olaraq “ölü” kimi oxunmuşdur. Yə`ni, “əsgərlərin önündə yüksəkliklərə doğru irəli!”. Əsərin mənfi obrazlarından olan Xalid Zöhrəni zorla özünə arvad etmək istəyir. Mətndə belə bir cümlə vardır: “Xalid: Muradıma çatmağım və təzvic etməyimdə mənə mən ediyorsan”. O həmin sözləri buna mane olmaq istəyən dostu Kamala deyir. Səhifənin sonunda isə “təzvic” sözünə belə bir izah verilmişdir: “təzvic ərə vermə”. Qəribə izahdır, Xalid Zöhrəni özünə zorla arvad etmək istəyir, izahdan isə belə aydın olur ki, onu başqasına ərə vermək istəyirmiş!
Başqa bir misal: “Silahına təklənməyən bir millət yüksək dağlara belə dayanarsa, nəhayət, yıxılacaqdır.” Burada “təklənməyən” əvəzinə “təkyələnməyən” (arxalanmayan, söykənməyən) sözü olmalıdır. Yaxud: “Fəqət siz bizim sümüklərimizi bir ovuc bolqar canavarlarına çəkan etdiniz.” Həmin “çəkan” sözünə isə belə izah verilmişdir: “çəkan – damızan, damcılayan, daman”. Kor-koranə olaraq “Ərəb və fars sözləri lüğəti”ndən köçürülmüş bu izah da cümlənin mənasını aydınlaşdırmır. Halbuki, ”çəkan etmək” ifadəsinin “atmaq, tökmək” mənası da vardır.
“Yeni həvadis yoxdur” cümləsindəki “həvadis” sözü “hadisələr” kimi şərh edilmişdir. Türk dilində həmin sözün bundan əlavə “xəbərlər, yeniliklər” mənası da vardır və burada məhz “yeni bir xəbər yoxdur” mənasındadır. “Artıq son səadətdə bir kaç kəlmə deyirəm” cümləsində açıq-aydın hiss olunur ki, “səadətdə” deyil, “saətdə” (saatda) olmalıdır. “Qılıncla çox çəkər, tapança işi” cümləsində isə “iyi” (daha yaxşı) sözünün səhvən “işi” getməsi də aydındır.
Mə`lumdur ki, türklərdə “Tofiq” adı yoxdur. Onlarda həmin ad “Tevfik” şəklindədir. “Tofiq” adı isə yalnız azərbaycanlılara məxsus addır. Əsərin qadın qəhrəmanının adını dəqiqləşdirmək lazım idi. Mətndə “Zöhrə” şəklində gedən həmin ad R.Əliyevin “Azərbaycan” jurnalının elə həmin nömrəsində dərc edilmiş “Cabbarlı üslubu” məqaləsində “Ədirnə fəthi” pyesinin qadın qəhrəmanının adı “Zəhra” şəklində təqdim edilmişdir. Çox vaxt bu iki müxtəlif adı mə`na fərqlərinə əhəmiyyət vermədən bir ad kimi eyniləşdirirlər. Tədqiqatçı bunu dəqiqləşdirməli, mübahisələrə