Qafqaz xatirələri. Мамед Эмин Расулзаде
“Qurtuluş”
jurnalı ilə də Azərbaycan məsələsini gündəmdə saxlamışdır.
İkinci Dünya müharibəsi illərində çətinliklər yaşayan Rəsulzadə mübarizə cəbhəsini tez-tez dəyişdikdən sonra münasib bir yer axtarmağa başladı. Belə bir vaxtda ehtimalla Sovetlər Birliyinin Qars, Ərdahan və boğazlar üçün tələbləri Türkiyədə çoxpartiyalı demokratik bir mühitin yaranması və
Türkiyənin Qərb liqasına keçmək istəyi Rəsulzadə və məsləkdaşlarının təkrar Türkiyəyə gəlmələri üçün zəmin yaratmış və 1947-ci ildən etibarən burada fəaliyyətə başlamışlar.
Məhəmməd Əmin 1949-cu ildə Azərbaycan Mədəniyyət Birliyini yaradaraq, dövlət qanunları çərçivəsində rəsmi çalışmış, 1952-ci ilin aprelində birliyin mətbu orqanı olan “Azərbaycan” jurnalını nəşr etdirmişdir. Bir çox elmi və siyasi kitabın, məqalələrin müəllifi olan, keşməkeşli, lakin Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda çalışaraq, şərəfli ömür yaşamış Rəsulzadə 6 mart 1955-ci ildə
Ankarada gözlərini əbədi yummuşdur.
4
5
I hissə
Stalinlə inqilab xatirələri
6
“Heyrətamiz adamın heyrətamiz karyerası bitdi. 73 il əvvəl Qoridə yoxsul bir ailədə dünyaya gəlmiş uşaq Kremldə dünyanın ən böyük imperiyasının diktatoru kimi öldü.”
“Stalinə nekroloq yazanlardan biri”
məqaləsindən
Vaxt var idi dünya tarixində İosif Vissarionoviç Cuqaşvili Stalindən mütləq bir rəhbər yox idi. Onun idarə etdiyi Sovet rejimindən də totalitar rejim mövcud olmamışdır.
Nə vaxtsa tarixçilər ən böyük müstəbidləri haqqında müxtəlif fikirlər bildirəcək, onun şəxsiyyətini bir çox səviyyələrdə təhlil edəcəklər. Biz onu sadəcə bir küll halında dərk etmək niyyətində deyilik. Ən zalım rus çarlarına nəsib olmamış bir iqtidarla 30 ilə yaxın bir müddətdə Sovet İmperiyası dövründə iki yüz milyon insanın taleyi barədə hökm vermiş, Yer kürəsinin üçdə birinə sahib olmuş, bütün dinləri inkar etmiş “kommunist dini”nin “peyğəmbəri” sayılmış, totalitar rejimin ən böyük nümayəndəsi olmuş
Stalinin necə bir demaqoq, inqilabçı, diplomat, diktator və terrorçu, marşal, general, fironlara, neronlara rəhmət oxutduran bir tiran olduğunu azad insanlar arasında bilməyənlər yoxdur. Bildiklərimizi təkrar xatırlayaq.
1905-1917-ci illərdə Rusiya şərtləri daxilində meydana çıxmış sosialist cərəyanına mənsub adi bir inqilabçı olmuş Stalinin mumiyalanmış cəsədi indi Marksdan sonra kommunizmin ikinci lideri olmuş
Leninin mumiyalanmış cəsədi yanındadır.
Leninizm, Marksizm bir sistem kimi meydana gəlmişdir. Stalinizm onların hər ikisinin təkmilləşmiş
formasıdır. Hitlerin milliyətçi-sosializm formulunu çevirib, sosial-milliyətçi kimi təqdim etmiş
Stalinizmi anlamaq üçün Stalinin heyrətamiz şəxsiyyətini dərk etmək lazımdır. Bunun üçün bizə
tarixçilərin Stalin barədə yazdıqları xatirələri, müşahidələri gözdən keçirmək lazım gələcək.
Stalinizmin xarakteristik cizgilərini reallıqla təsvir edə bilmək üçün hər kəsin təsəvvüründə
canlandırdığı Stalinlərin qarşılaşdırılmasında şübhəsiz ki, böyük bir əhəmiyyət var.
Eyni dövrdə eyni şərtlər daxilində bir nəsilə mənsub olaraq müxtəlif zamanlarda müxtəlif şərtlər altında Stalinlə bu və ya digər şəkildə təmasda olmuş bir insan kimi xatirələrimin ona aid olan hissəsini nəşr etmək qərarına gəldim. Çar rejiminə qarşı mübarizə “Sovet istilası və əsarəti”, “Moskva yolunda”,
“Moskvada iki il” və “Moskvadan qaçış” fəsillərini ehtiva edən bu xatirələr müasir tarixçilərin işinə
yarayarsa, deməli, havayı əmək sərf edilməmişdir.
Bu xatirələri Stalinin sağlığında bəzi təkliflərə rəğmən nəşr etmək istəməmişdim, çünki nəql ediləcək məqamların bir qismi süni şəkildə təhrif ediləcəkdi. İndi isə Stalin tarixə qovuşduğu üçün narahatlığa səbəb yoxdur.
7
Yarım əsr əvvəl Çarlığa qarşı mübarizə
Qafqazın bir parçası olan vətənim Azərbaycanın Rusiya İmperiyası tərəfindən istilasından yüz ilə
qədər bir zaman keçirdi. Belə bir məqamda bütün milli fəaliyyətimizi təqib edən Çarlıq məqsədinə heç də nail ola bilmədi. Milli dəyərləri heç vaxt unutmamış xalqımız azadlıq və milli istiqlal düşüncəsini mənimsəmiş yeni bir nəsil yetişdirmişdir. Bu nəsil mənsub olduğu xalqa bacardığı qədər xidmət etmək istəyirdi.
1903-cü ildə Uzaq Şərqdə tarixi bir hadisə baş verdi. Avropa mədəniyyətinə intibah etmiş Yaponiya böyük Rusiya İpmperiyasının Baltik dənizindən gəlmiş qüvvələrini Susima boğazında bir həmlədəcə
suyun dibinə batırdı. Ardınca Port Arturun fəthi və növbəti yapon zəfərləri...
Bütün dünyanı, xüsusilə Şərqlə Rusiyanı lərzəyə salmış bu hadisə Çarlığın əsrlərlə möhkəmlənmiş
bünövrəsini sarsıtdı. Rusiya daxilindəki azadlıq və inqilab tərəfdarları hərəkətə keçdi. Onlar çar rejimindən narazı olan xalqı inqilablaşdırmaq üçün əllərindən gələni əsirgəmirdilər. Bu məqsədlə hər tərəfdə “azadlıq və demokratiya” məfhumunu təbliğ edən təşkilatlar yaradıldı.
Çarlığa qarşı mübarizə aparan siyasi zümrələr və siniflər Çarlıq tərəfdarları kimi fərqli partiyalara ayrılmışdılar. Bu baxımdan bütün müxalifəti, ixtilaf partiyasını və qruplarını iki cəbhəyə ayırmaq olar.
Onların bir qismi Rusiyada parlament idarəsinin təsis edilməsi ilə mütləq çarlıq rejiminin əvəzinə
qanuni krallıq qurmaq istəyirdi. Bunlar liberal burjua partiyaları idi. Radikal demokratlarla sosialistlər digər tərəflər idilər. Onlar Çarlığın devrilməsini, yerində demokratik bir dövlət rejiminin qurulmasını tələb edirdilər. Eyni zamanda, siyasi süqutla kifayətlənməyən sosialist partiyaları Avropa kapitalizmindən fərqli sosial islahat proqramının tətbiqini də məqsədəuyğun hesab edirdilər. Sosialist partiyaları idealist xalqçı ideologiyasında sosialist inqilabçılar (Es-Er), tarixi materializm ideologiyasını daşıyan sosial-demokrat (Es-De) zümrələrinə ayrılırdılar.
8
Bolşevik-Menşevik mübarizəsi
Sosial demokratlar məşhur London konqresində (1903) iki tərəfə ayrılmışdılar: bir qolu Leninin vaxtilə rəhbəri olduğu