Sizsiz. Anar
epizodu kimidir. Yaxud Nigar xanımla Rəsul Rzanın son görüşü. Bir-birinə “LAP yaxşıyam” deyib ürək-dirək vermələri… Rəsul Rzanın ömründəki digər “son”lar; Ənvərlə son söhbəti, Buzovna bağına son gedişi, Nigara yazdığı son məktub, son şeiri, son baxışı, üzündəki son ifadə… Və son! Və bu məqamda oğul Anar qələmi-estafeti alıb az qala balaca uşaq kimi danışır:
“Heç cür ağlıma sığışdıra bilmirdim ki, yarım saat, ya da bir əsr bundan qabaq bizimlə bax burda, bu otaqda, bu masanın arxasında oturan, danışan, təzə kitabını vərəqləyən, Nigarı soruşan, pencəyini geyinən, çəkməsinin bağını bağlayan adam – mənimçün dünyada kişilərin ən kişisi, ataların ən yaxşısı mənim atam – artıq yoxdur, həmişəlik yoxdur, bir daha heç vaxt olmayacaq”.
Burdakı “ataların ən yaxşısı mənim atam” sözlərində balaca, kövrək, üsyankar bir uşaq görünür. Yəqin hər kəs öz atası haqda düşünəndə, danışanda uşaqlaşır və yazıçı bu hissləri də səmimi şəkildə ifadə edib. Rəsul Rzanın ölümüylə başlanır məşum yüz gün. Yüz günlük tərəddüd, yüz günlük gözlənti, növbəti itkinin– Nigar xanımın ölümünün gözləntisi. Anar və bacıları atalarına yas saxlaya-saxlaya xəstə analarının dərdinə əlac tapmaq haqda düşünürlər, Moskvadan həkimlər dəvət edirlər. Amma tale öz hökmünü vermişdi. Həkimlər sadəcə gəlib vaxtın az qaldığını söyləyirlər və Fidan xanımın, Təranə xanımın söylədiyi “özünü çarmıxa çəkmə” bundan sonra başlanır. Nigar xanımı Rəsul Rzanın sağlığına inandırmaq üçün min bir fənd işlədirlər – bəzən “salam”ını, bəzən göndərdiyi gülləri, bəzən də yeni şeirlərini gətirirlər ona. Həm də bunları ürəyi qan ağlayaraq, içində ata itkisinin əzabını daşıyaraq edirdilər.
… Yazımın əvvəlində müəllifin özü haqda çox az danışmasını, özünü qəhrəmana çevirməməsini vurğulamışdım. O, özü də bunu açıq şəkildə bildirir:
“Amma belə kitab mənim özüm barəsində kitab olardı – mənim hisslərim, düşüncələrim, İçəri dünyam haqqında… Mən isə indi özüm haqqında yazmıram, onlar haqqında yazıram”.
Bununla belə əsər boyu bir neçə məqamda Anarın öz hisslərindən, keçirdiyi həyəcanlardan söz açması, oğul kimi təlaşlarını dilə gətirməsi çox təsirlidir və bunların hər birində ayrıca bir bədii əsər mövzusu, yükü var.
“Yəqin ki, bu gecə – martın 24-dən 25-nə keçən gecə, Ağdam mehmanxanasının suvağı tökülmüş balaca, xəfə, rütubətli nömrəsində keçirdiyim gecə – ömrümün ən dəhşətli gecəsiydi. Hətta atamı itirdiyim günün – aprelin 1-i gecəsindən və anamı itirdiyim iyulun 10-u gecəsindən də dəhşətli idi. Mən onları bu gecə, məhz bu gecə, həm də ikisini də birdən itirdim”.
Bu fikirlər bir insanın xəstəlik, ölüm, tale qarşısında gücsüzlüyü, zamanın hökmünə təslim olması haqdadı. Görünür, məhz həmin gecə, mehmanxanada tək qalıb hər şeyi düşünüb dərinliyinə kimi anladığı gecə Anar taleyin qaçılmaz fərmanıyla barışıb. Buna görə də itkilər, iki böyük ölüm, qaranlıq o gecədən başlanır.
Nigar xanım ömrünün sonunacan ərinin ölümündən xəbərsiz oldu. Gizlətdilər bunu ondan. Onsuz da əlacsız xəstə olan qadının əzablarını birə beş artırmamaq üçün. Bu hərəkətin özünü də müəllif özünəməxsus səmimiliklə şərh edir, tərəddüdlərini gizlətmir:
Həqiqəti açsaydıq, nəinki bu bir ay anamçün dəhşətli iztirablar içində keçərdi, bəlkə heç o qalan qısa ömür möhlətini də yarımçıq başa vurardı. Onsuz da az qalmış günlərinin sayı bir xeyli də azalardı. Biz düzgün hərəkət eləmişdik. İnsaflı qərara gəlmişdik. Amma… “Amma hər halda… hər halda… hər halda… ”.
Yazıçının təbirincə desək “yalnız ömürlərimizi deyil, ölümlərimizi belə tənzim edənlər” mühitində, cəmiyyətində çox şeylər qəliz idi və bu “ölümdən sonrakı” qəlizlikləri müəllif həm atasının, həm də anasının dəfn mərasimlərinin təsvirində göstərir. Amma bütün bu məqamlar insanı ağrıdan, dərin bir kədər hissindən ayıra, uzaqlaşdıra bilmir. Nigar xanımın ölümü ilə boşluq bütövləşir:
“Yüz günün içində ikinci dəfə idi tabutun ağırlığını çiyinlərimdə hiss edirdim. Cənazəni Xaqani küçəsiylə aparırdıq – bu küçəyə ömrümün min bir xatirəsi bağlıdır”.
Sonralar bu səhnələr Anarın “Bakımın küçələri” şeirində də əksini tapacaq:
Atamın tabutunu, anamın tabutunu
Çiynimdə apardığım
Küçələrin matəmi…
… Nigar xanımın ömrü boyu başının üstünü alan təhlükə, nəslinə, ailəsinə görə üzləşə biləcəyi məhrumiyyət, sürgün, cəza ölümündən sonra “icra olunur”…
Yazıçı Nigar xanımın ömrünü, ölümünü, son mənzilə “qayıdışını” qısa, amma çox təsirli şəkildə ifadə edir:
“İnsanlıq, qadınlıq, analıq borcunu sonacan yerinə yetirdi…
… və indi, ölümündən sonra, ərinin ölümündən sonra və öz ölümündən sonra – ömür yolunu sonacan keçib borcunu axıracan icra edib yenə özününkülərin yanına qayıtdı. O adamların ki, qırx il qabaq onlardan ayrılıb başqa bir həyata getmişdi. Yenə qayıtmışdı əziz, doğma Rəfibəylilərin içinə – incə bir məhəbbətlə sevdiyi adamlarının arasına – yanında anası, nənəsi, dayısı, dayısı oğlanları”.
… Onu həyat yoldaşının yanında dəfn etməyə icazə vermirlər. Təkcə elə bu faktı düşünüb Sovet dövrünün bəzi amansız qanunlarını dərk etmək olar. Amma müəllifin də yazdığı kimi o yenidən Rəfibəylilərin içinə “qayıdır”.
Nigar xanımın Rəsul Rzanın yanında dəfn olunmasıyçün çox çalışan və bunun alınmamasına görə özünü zəif hiss edən oğul qəribə bir təsəllisini bölüşür oxucusuyla. Daha doğrusu bu, elə nasir təsəllisidir:
“Fidan lap yavaşdan mənə:
– Nə yaxşı yerdir bura, – dedi, bilmirəm bunu qəsdən dedi, həssaslıqla mənim əzablarımı duyaraq anamı atamın yanında basdıra bilmədiyimdən nə qədər əlavə iztirab çəkdiyimi hiss etdiyindənmi dedi, ya doğrudan da, bu adi, sakit guşə anamın təbiətinə uyğun idi, ona yaraşan şairanə bir son mənzil idi? Bilmirəm, amma belə bir dəqiqəmdə Fidanın mənə dediyi bu sözlər üçün ona çox minnətdaram”.
* * *
Adətən, şairlərin, yazıçıların ölümü haqda rəsmi xəbərlərdə deyilir – Azərbaycan ədəbiyyatına itki üz verib. Amma bütün bu rəsmiliyi bir kənara qoyub demək olar ki, Rəsul Rzanın və Nigar Rəfibəylinin ölümü, özü də belə qısa zaman kəsiyində dünyadan köçmələri həm də ədəbiyyatımızın ağır itkisi idi. Amma onu da etiraf edək ki, onların ömürləri, ölümləri haqda yazılmış “Sizsiz” ədəbiyyatımızın qazancıdır. Anar qələmindən çıxan qazancı…
* * *
Anar yaradıcılığının aparıcı mövzularından biri də xatirələrdir. Bu, sanki