Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi . Хусейн Байкара
çıxış edir. Onun məqalələrini oxuduqda görürük ki, söhbət yalnız və yalnız Azərbaycandan gedir. O cümlədən “Azərbaycanda erməni basqısı və Naxçıvan məsələsi”, “Azərbaycan istiqlalının 50 illiyi dolayısilə”, “Azərbaycan cümhuriyyətinin iki hərbi zəfəri”, “Azərbaycan renessansını ya-panlardan Abbasqulu ağa Bakıxanov”, “Azərbaycan istiqlal mücadiləsinin iqtisadi təməli”, “Dədə Qorqud kitabı üzərinə notlar” və sair yazılar bu qəbildəndir.
Hüseyn Baykara Azərbaycanın azadlıq hərəkatından bəhs edən bir neçə elmi kitabın müəllifidir. “XIX əsrdə Azərbaycan yeniləşmə hərəkatları” (kitab 1966-cı ildə Türk Kültürünü Araşdırma institutu tərəfindən nəşr olunmuşdur), “İran inqilabı və azadlıq hərəkatı”, “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” (kitab 1975-ci ildə İstanbulda buraxılmışdır).
Hüseyn Baykara “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” kitabında Azərbaycanın yaxın tarixini, müstəqil cümhuriyyətin az vaxt ərzində gördüyü işləri, ölkənin başına gələn fəlakətləri oxuculara çox məharətlə çatdıra bilmişdir. Müəllif bu əsərdə Azərbaycanın bolşeviklər tərəfindən istila olunmasını, ermənilərin bundan istifadə edərək Azərbaycanda qırğın törətməsini, türkiyəli soydaşlarımızın bizə etdikləri hərbi yardımı və digər hadisələri tarixi faktlar əsasında işıqlandırmışdır.
Hüseyn Baykara yazır ki, “Azərbaycan mədəniyyəti tarixi” ilə “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” kitablarım Azərbaycanın azadlıq mübarizəsinin əlifbasıdır. Sonra müəllif davam edərək yazır ki, “gələcəkdə Azərbaycanda bu mövzuda daha sanballı əsərlər yazılacaqdır. Azərbaycan xalqının keçmişini, azadlıq mübarizəsini öyrənənləri zaman özü yetişdirəcəkdir. O halda gələcək nəsil bu mübarizəni necə və hardan öyrənəcəkdir? Beləliklə, bu kitabları mənə yazdıran səbəblər bunlardır”.
İdeyaları uğrunda mübarizə apardığımız Lenin baba haqqında da maraqlı məlumat verilir. İllərlə səcdə etdiyimiz adam sən demə alman cəsusu imiş.
Kitabda olan maraqlı faktlardan biri də Türk ordusunun Azərbaycana hərbi yardımıdır. İsmət İnönü “Əks”, Fəxrəddin Altay “Həyat” jurnalında çap etdirdikləri xatirələrində 1918-ci il Birinci Dünya müharibəsinin axırlarında Osmanlı ordusunun Azərbaycan səfərini macəra adlandırmışdılar.
Müəllif vətəninin istiqlaliyyəti uğrunda ömrünün sonuna kimi mübarizə aparan Əhməd Cavad haqqında da lazımi bilgilər verir. Şairin işıq üzü görməyən şeirləri ilə ilk dəfə tanış oluruq. Əhməd Cavadın soydaşları ilə Bakının Yasamal dağında düşmənlərlə vuruşmasının şahidi oluruq. Milli Müstəqil Azərbaycan hökuməti Bakıda döyüş zamanı şəhid olanlara (indiki Dağüstü parkda) abidə qoymaq üçün tədbirlər görür, abidənin təməl-qoyma mərasimində Əhməd Cavad yana-yana “Qalx” şeirini oxuyur:
Qalx, qalx sarmaşıqlı məzar altından
Gəlmiş ziyarətə qızlar, gəlinlər.
Ey karvan keçidi, yollar üstündə
Hər gələn yolçuya yol soran əsgər.
Qovduqların sənin yabançı xanlar,
Qurtardı ölkəmi tökdüyün qanlar.
Bax, nasıl öpməkdə tozlar, dumanlar
Qərib məzarını, mənlə bərabər.
Hüseyn Baykara ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərdən də ürək ağrısı ilə söz açır. Daşnaksütyun partiyasının Bakıda və Azərbaycanın digər yerlərində müsəlmanların başlarına gətirdiyi müsibətləri tarixi faktlarla qeyd edir. Adını şəhər, kənd, küçə, kolxoz, idarələrə verdiyimiz Şaumyanın “Azərbaycanın azadlığı yerinə sizə məzarlıq bəxş edəcəyəm” deməsinin şahidi oluruq.
Müəllifin özünün yazdığı kimi “Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi” kitabı onun səkkiz illik zəhmətinin məhsuludur. O, xəstə olmasına baxmayaraq kitabı tamamlamış və gənc nəslə ərmağan etmişdir. Amma kitabda bəzi yanlışlar da vardır. Bəzi coğrafi adlar, tarixi hadisələrin illəri dəqiq verilməmişdir. Hər halda müəllifi başa düşmək olar, çünki keçmiş sovetlər ittifaqı “dəmir pərdəli” ölkə olmuşdur. Bunun nəticəsində də Baykara lazım olan sənədləri əldə edə bilməmişdir. Müəllif özü də etiraf edir ki, bu kitabda bəzi yanlışlıqlar da vardır. Bütün bunlarla yanaşı kitabdan indiyə kimi bizə məlum olmayan çox şey əldə edəcəyik.
Ömrünün sonuna kimi Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizə aparan, vətənə qovuşmaq arzusu ilə yaşayan azadlıq aşiqi Hüseyn Baykara 1984-cü ildə beyninə qan sızması nəticəsində vəfat edir. Hüseyn Baykara ölümündən qabaq yazdığı bir bayatıda deyirdi:
Qürbət çəkilməyən acıdır,
Vətən insanların tacıdır.
Bir gün xalqım məni anacaq,
Qürbətdə ölməyimə yanacaq.
Hüseyn Baykaranın övladları hal-hazırda Türkiyədə yaşayırlar. Oğlanları Odhan bəy jurnalist, Mehmet Surxay bəy inşaatçı, qızları Mina xanım həkim, Gülqənd xanım isə mühəndisdir.
BU ƏSƏRİMİ ADLARI MƏLUM OLAN VƏ MƏLUM OLMAYAN, ARALARINDA YOLDAŞLARIM OLAN AZƏRBAYCAN AZADLIQ MÜBARİZƏSİNİN ƏZİZ ŞƏHİDLƏRİNƏ İTHAF EDİRƏM!…
Düşmənlərimə müjdə, bən qəlbimdən xəstəyəm, Sonsuz həsrətlərimlə bir davamlı yasdayam. Bəni burda sanmayın, bən hər gün Qafqazdayam… Siz canımı görmərsiz, canım bu ana yurdda, Qəlbimin küllərini göndərin doğma yurda. Sovursunlar Qafqazın o coşqun rüzgarına, Bən umutsuz ölmədim, eyimsərəm yarına…
ÖN SÖZ
1917-ci ilin oktyabr ayında bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra, 1917-ci ilin noyabrın 2-də (15-i) “Sovet Xalqlarının Hüquqi Deklarasiyası”nı belə bəyan etmişdi: “Çar dövründə Rusiyada yaşayan xalqlar sistemli şəkildə bir-birlərinə qarşı çıxırdılar. Bu siyasətin nəticəsi mühümdür: “Bir tərəfdən insan qırğını və talanlar, digər tərəfdən xalqların əsarəti”.
Biri-biri ilə vuruşdurmaq üçün belə alçaq siyasətə lüzum yoxdur və bu təkrarlanmamalıdır. Bu siyasət Sovet xalqlarının “Azadlıq və ədalət” şəklində birləşmələrini yaratmalıdır.
Xalq Komissarları Soveti bu bəyannamə ilə Rusiyada millətlərarası münasibətlərdə öz fəaliyyətlərinin əsaslarını elan edir:
1 – Rusiya xalqlarının bərabərliyi və hakimiyyəti.
2 – Rusiya xalqlarının azad şəkildə öz müqəddəratlarını təyin etməsi (ayrılmaq və müstəqil dövlət qurmaq istisna olmaqla).
3 – Bütün milli-dini imtiyazlar və milli məhdudiyyətlər aradan götürüləcək.
4 – Rusiyada yaşayan azsaylı xalqlar və etnik qrupların suverenliyi qorunacaqdır.
1917-ci il dekabrın 16-da (3) Sovet hökuməti bütün Rusiya və Şərqdəki müsəlman zəhmətkeşlərinə çağırış edərək belə