Məntiq. Mahir İsrafilov
iq haqqında hər bir adamın müəyyən intuitiv təsəvvürü ola bilər, lakin insan fəaliyyəti haqqında konkret məntiqi biliklərə yiyələnmədən onun mahiyyətini anlamaq çətindir. Hər cür mühakimə yürütmə prosesi məntiqin qanunlarından və əməliyyatlarından istifadə olunmasına əsaslanır. Bu kitabı diqqətlə və aramla oxuyan hər bir oxucu fikir fəaliyyətində məntiqi prinsiplərin, qanunların, əməliyyatların və metodların zəruriliyini bir daha yəqin edəcək.
İnsan fəaliyyətinin bir çox sahələrində intuitiv məntiqlə keçinmək olar, lakin müxtəlif elmlərin öyrənilməsində, elmi tədqiqat işlərində, cəmiyyətin, dövlətin idarə olunmasında məntiqi biliksiz, dialektik təfəkkürsüz istənilən məqsədə çatmaq müşkül məsələdir. Bir çox ixtisas sahələrində: hüquq, jurnalistika, filologiya, tarix və s., xüsusilə hüquqşünaslıqda məntiqin öyrənilməsi qaçılmazdır. Məntiqi qaydaların, qanunların və müxtəlif intellektual-nitqi əməliyyatların öyrənilməsi, bunun nəticəsində yaranan məntiqi vərdişlərin praktikada tətbiq olunması bacarığı həmişə savadlı, bilikli, peşəkar mütəxəssislərin, xüsusilə hüquqşünasların vacib keyfiyyəti sayılmışdır. Fikir fəaliyyəti prinsiplərinin anlaşılması – idrak işinin ən dəyərli cəhətidir, çünki o ağlı itiləşdirir, onu yalana və məntiqsizliyə qarşı ayıq saxlamaqla, öz nəticələrinin ardıcıllığını təmin edir. Bununla da, təfəkkürün nəzəri və tətbiqi sahələrinin bir-birilə əlaqələndirilməsi mümkün olur.
Məntiq ən qədim elmlərdəndir. Cəmiyyətin dəyişilməsi və inkişafı ilə onun tarixi zənginləşmişdir. Bu elm iki min il yarım bundan öncə qədim Yunanıstanda yaransa da, sonrakı dövrlərdə çox inkişaf etmişdir. Məntiqdə elmi inqilablar baş vermişdir ki, bunların nəticəsində məntiqi təhlilin üslubu və metodikası köklü surətdə dəyişmişdir. Müasir dövrdə məntiq dinamik, faydalı elmlərdən biridir, hətta riyazi nəzəriyyələr üçün də ciddilik və dəqiqlik nümunəsidir.
Məntiqin sahələri çoxdur (oxucu kitabın uyğun hissələrində bu barədə informasiya alacaq). Artıq bu elmi elə bir geniş ümmana bənzətmək olar ki, burada hər kəs müxtəlif marşrutla üzə bilər. Lakin bu elmi mücərrəd, cansıxıcı, formal əqli məşğuliyyət sahəsi sayanlar, şübhəsiz ki, bu ümmanda batarlar. Buna görə də, bizcə riyaziyyatçılar, tarixçilər, filosoflar, jurnalistlər və başqa ixtisas sahibləri üçün məntiqdən məşğələ kursları təşkil olunsaydı, onların məntiqi mədəniyyəti yüksələrdi. Bu, bəlkə məddahlıq psixologiyasına bir zərbə vurardı.
Bu dərs vəsaiti humanitar fakültələri, xüsusilə də hüquqşünaslar uçun nəzərdə tutulmuşdur. Buna görə də oxucu kitabın bir sıra xüsusiyyətlərini nəzərə almalı olacaq. Biz burada müasir məntiqin əsas anlayış və ideyalarını şərh etməyimizə baxmayaraq, mürəkkəb, süni, qəliblənmiş sözlərdən qaçmağa çalışmışıq. Çünki müasir məntiqdə geniş tətbiq olunan simvolik işarələri (vasitələri) çox vaxt tələbələrimiz anlaya bilmirlər.
Əsərdə əsas diqqət hüquqi dilin xüsusiyyətlərinə, onun normativ tətbiqinə yönəldilir. Burada məntiqin tədrisi məsələlərinə, onun metodologiyasına, normalar məntiqinə və başqa mövzulara da müəyyən qədər yer verməyi faydalı və zəruri saymışıq. Kitabda mübahisələrin növləri, bunlarda tətbiq olunan korrektə və korrektə olunmayan üsullar gözdən keçirilir, polemika və diskussiya prosesində müraciət edilən ən ümumi tələblər formulə olunur.
Mövzunun açılmasında hüquq ədəbiyyatından daha çox nümunələr gətirməyə çalışmışıq, çünki bizə görə, məntiqin predmeti yalnız mücərrəd nəzəri mühakimələr yürütmək deyil, eyni zamanda, hüquqi fikirlərin gündəlik praktikasıdır.
Hər bir mövzunun sonunda kitaba yoxlama sualları, məsələ və tapşırıqlar, onların hər birinə dair həlli verilən nümunələr daxil etmişik. Bunda məqsədimiz tələbələrdə məntiqi vərdişlərin mükəmməlləşməsinə yardımçı olmaqdır.
Məntiqin nəzəri suallarının başa düşülməsi və mənimsənilməsi, o cümlədən arqumentasiya (dəlilləşdirmə) nəzəriyyəsi, çıxarılan qərarların qəbulu burada bizim məqsədimiz deyil. Başlıca məsələ nəzəri müddəaların mühakimələr, polemikalar, mübahisələr, insanlar tərəfindən öz mövqelərinin dəlilləşmiş sübutu, hesabatların tərtibi, qərarların qəbulu və onların rəsmiləşdirilməsi, qanunların şərhi və tətbiqi prosesində praktik fəaliyyətdə tətbiq etməyi öyrənməkdir.
Məntiqi vərdişlərə yiyələnməkdə məntiqdən məsələ və tapşırıqların, testlərin, yoxlayıcı sualların verilməsinin mühüm rolu və əhəmiyyəti vardır. Biz məsələ və tapşırıqların həllini bütün nəzəri kursun mənimsənilməsindən sonraya saxlanılmasını məqbul saymır, ona görə də tapşırıqları, məsələləri hər bir mövzunun sonunda veririk. Bu təcrübə tələbəni nəzəri materialların mexaniki əzbərləməsindən azad edir, nəzəriyyəni fəal mənimsəməyə səbəb olur, öyrənci təfəkkürünün metodoloji əhəmiyyətini və praktik kəsərini yüksəldir.
Bununla yanaşı, məntiq aləmi arqumentləşdirmə nəzəriyyəsidir və qərarların qəbulu ciddi və qeyri-adi prosesdir. Bu elmin sirlərinə yiyələnmək üçün onu povest, roman kimi birnəfəsə oxumaqla anlamaq çətindir. Hər gün onu oxumaq, təhlil etmək, fikirlər üzərində iş aparmaq gərəkdir. Təəssüf ki, tələbələrimizin əksəriyyəti verilmiş ədəbiyyatı bir dəfə də olsun yaxşı təhlil süzgəcindən keçirmir. İnsan hər an fikirləşməlidir, mühakimə yürütməlidir, topladığı informasiyalardan düzgün nəticə çıxarmağa cəhd etməlidir, onda istədiyi problemin həllinə yaxınlaşa bilər. Niyə tələbələrimiz kitab oxumaqdan, zəhmətə qatlaşmaqdan ilan ulduzdan qorxan kimi qorxurlar? Bunun niyəsini üzə çıxarmaq, çıxış yollarını göstərmək milli qeyrəti, ləyaqəti, vətənpərvərliyi olan hər bir ziyalının, alimin borcudur.
Məntiqin özünəməxsusluğu ondadır ki, onun tədqiqat obyektləri mücərrəddir, əyanilikdən və emosional çalarlardan məhrum görünür. Burada psixoloji şəxsli məqamlar minimuma endirilir, çünki bu sahə duyğuları yox, xalis idrakı əhatə edir. Məntiq aləmilə bizə kömək edən başqa hadisələri canlı obrazlar və təsəvvürlərlə əlaqələndirmək çətindir. Məntiq qanunları konkret nümunələrlə göstərilir, bu bəzən çox iri və biçimsiz yer tutan gerçək təfəkkürdən uzaq söz quruluşu yaradır.
Bununla belə, məntiq aləmi – bizim aləmdir, bizim xüsusi təfəkkürümüzdür, düşüncə səltənətimizdir. Onun əsasında gerçəklikdəki predmet və hadisələr dayanır. Buna görə də hər şeydən azad, birbaşa məntiqi ardıcıllıqla bağlı olmayan asan, saf təfəkkür yoxdur. Xüsusi əqli fəaliyyət forması olan məntiqi təfəkkürün məzmunu dil materiallarının, yazılı və şifahi mətnlərin təhlilində üzə çıxır.
Məntiqi qanun və prinsiplərin gözlənilməsi düzgün və təsirli təfəkkürün ilkin zəminidir. Məntiqsiz (qeyri-məntiqi) təfəkkür isə qarışıqlığı, xaosu ifadə edir.
Heç kim belə bir fikrə irad tuta bilməz ki, hər bir adam mühakimə yürüdə bilər, özü əqli nəticəni qurar, opponentinin dəlillərini təkzib edər, məntiq elmini bilmədən çıxardığı qərarın məqbulluğuna insanları inandırar. Eyniylə də insanlar qrammatikanı bilmədən öz fikirlərini dildə ifadə edirlər. Toxunduğumuz bu məqamlar bu fənləri öyrənməyin gərəkliyini göstərir. Adını çəkdiyimiz elmlərin insan tərəfindən mənimsənilməsi canlı varlığın suya, havaya olan ehtiyacı kimidir. Çünki bu sahələrin hər biri öz qaydaları ilə subyektin təfəkkür və nitq qabiliyyətini artırır, mühakimənin aydınlığına, dəqiqliyinə, ardıcıllığına və sübutluluğuna səbəb olur, bununla da alınan nəticələrin, ümumiləşdirmələrin, göstərişlərin və tövsiyələrin gücünü artırır. Bu elmi öyrənib mənimsəyən hər kəsin intellektual səviyyəsi yüksələr, təfəkkür mədəniyyəti zənginləşər, o, hadisə və proseslərdən elmi cəhətdən daha əsaslı nəticələr çıxara, qərarlar qəbul edə bilər.
Son illər ölkəmizin və xalqımızın həyatında baş verən mürəkkəb və ziddiyyətli hadisələr tələb edir ki, məhkəmə praktikasında iştirak edən hüquqşünaslar yaradıcı, dinamik, müstəqil və məntiqi düşünməyi bacaran şəxslər olsunlar, məqsədəuyğun, metodoloji cəhətdən düzgün inkişaf etmiş qabiliyyətə və vərdişlərə yiyələnsinlər ki, rəylərini, hipotezlərini, versiya və tövsiyələrini inandırıcı surətdə sübut edə bilsinlər.
Bütün dünyada məhkəmələrin