Bakı və bakılılar. Qılman İlkin
Savalan dağları ətəyində başlayan Babək hərəkatı 30 il müddətində ərəb xilafətini daim qorxu altında saxlamışdı. Qəhrəmanlıqla döyüşən xürrəmilər 819-827-ci illər ərzində ərəblərin 6 ordusunu darmadağın etmişdilər.
IX və X əsrlərdə bu qiyam və üsyanlar Abbasilar xilafətinin qüdrətini xeyli zəiflətmişdi. Hər tərəfdə xüsusi feodallıqlar yaranıb, özlərini ərəb əsarətindən xilas etməyə, vergiləri verməkdən imtina etməyə başladılar. X əsrdə Dərbənddən Kür çayınadək uzanan torpaqlar artıq Şirvanşahların hökmranlığı altında idi.
Bir rəvayət vardır ki, guya yunanlar da Bakıda olmuşlar. Bu rəvayət Xəzərin suları altında qalmış qədim "Yunan qala" və yaxud "Yunan şəhr" qalıqları əsasında yaranmışdır. Bu şəhər qalıqları Bakı-Salyan yolunun təxminən əlli verstliyindədir. Təxminən 90 il qabaq Bakıdan Salyana gedən "Saruxan" adlı bir gəminin kapitanı suyun altında belə bir mənzərəyə rast gəlmişdi: "Körfəzin suları sakit idi. Günəş dənizin dibini apaydın işıqlandırmışdı. Birdən gəmi heyəti gəminin böyük bir küçənin üstü ilə üzdüyünü gördü. Aşağıda, dənizin dibində qədim bir şəhər görünürdü. Küçələr, döngələr ovucun içi kimi aydın idi".
Beləliklə, 20 fut dərinliyində suyun altında qədim bir şəhər kəşf edilmişdi. Daha sonralar dənizçilər Bakının cənubunda, Kür çayının Xəzər dənizinə töküldüyü yerdə, Byandovan burnunda da qədim bir şəhərin qalıqlarına rast gəlmişdilər.
Akademik İ.M.Qubkin Xəzər dənizi səthinin qalxıb-enməsinin dinamik proseslər nəticəsində baş verdiyini göstərərək yazırdı ki, "suyun altında qalmış şəhər haqqında rəvayətlər əfsanə deyil, həqiqətdir".
Yunanlar Bakıya necə gəlmişlər? Bir rəvayətə görə Aleksandr Makedonski Bakını fəth etmək üçün buraya qoşun yeritmişdir. Lakin tarixdən bizə məlumdur ki, Aleksandrın qoşunları Bakıya çatmayıblar. Bəs bəzi daşların və qayaların üstünə yunan sözləri necə həkk olunub? Çox ehtimal ki, İran dövləti Roma və Yunanıstanla etdiyi müharibələrdə əsir aldıqları əsgərləri sənətkarlıqlarına görə məmləkətin müxtəlif yerlərində yerləşdirmişdir. Daşların üzərinə yunan sözləri də yəqin onların tərəfindən həkk edilmişdir.
Şirvan ta qədimdən Slavyan dünyası ilə ticarət əlaqəsi saxlayırdı. IX əsrdə yaşamış ərəb yazıçısı Əbdülqasımın yazdığına görə hələ onun zamanında rus tacirləri Volqa və Xəzər dənizi vasitəsilə hətta Bağdadın özünə gedib çıxmışdılar. Lakin onlar Xəzərin sahillərinə çıxmaq üçün Xəzərlərin torpaqlarından keçməli idilər. Ruslar Qara dənizdə gəmilərə oturur və Azov dənizindən Don çayı ilə qalxaraq, Xəzərlərin torpaqlarına çatır və burada gəmilərini quru ilə sürütdəyə-sürütdəyə Volqa çayına salaraq, Xəzərə çıxırdılar. Xəzərdə bəzən Bakı limanına yan alır, bəzən də Kür çayına daxil olaraq, o zaman ticarət mərkəzi kimi tanınmış Bərdəyə keçirdilər.
IX əsrin axırlarından ruslar həmin yolla artıq ticarət məqsədi ilə deyil, qarət qəsdilə Xəzər sularında üzürdülər. Rusların Xəzərin qərb sahillərinə ilk səfərləri 909-910-cu illərdə olmuşdur. Onlar Xəzər sularında sağına-soluna üzərək qarətlə məşğul olurdular.
Rusların ən böyük hücumları 913-cü ildə olmuşdur. Bu dəfə onlar Xəzərlərin xaqanı ilə danışaraq, onların torpaqlarından maneəsiz keçmiş və hərəsində 100 nəfər adam olan 500 gəmi ilə Volqa ilə üzərək Xəzərə çıxmışdılar. Dağıstanı keçəndən sonra Bakı yaxınlığında bir adada yerləşmişdilər. Bir müddət burada qaldıqdan sonra Xəzər sahillərini qarətə başlamışdılar. Zəngin qənimətlərlə geri dönən ruslar Volqanın mənsəbində Xəzərlərin özləri tərəfindən basqına məruz qalaraq, talan edilmişdilər.
Sonralar ruslar yenə bir neçə dəfə Azərbaycana basqın etmişlər. 944-cü ildə onlar gəmilərlə Bərdə yaxınlığında sahilə çıxmaq istərkən şəhər əhli tərəfindən böyük müqavimətə rast gəlmişdilər. Ancaq buna baxmayaraq, şəhəri işğal edə bilmişdilər. X əsr ərəb tarixçilərindən biri ruslar barədə yazırdı: "Öz iri bədənləri və cəsarətləri ilə fərqlənən ruslar geri qaçmağın nə olduğunu bilmirlər. Onlar düşməni öldürməyincə və ya özü ölməyincə geri dönməzdilər. Mən rusları görən adamlardan onların cəsarəti barədə çox maraqlı şeylər eşitmişəm".
Bir müddət sonra Mərzban İbn Məhəmməd 30 min qoşunla Bərdəni mühasirəyə alaraq, şəhəri həmlə ilə tutmaq istəmişdi. Ancaq bu heç bir nəticə verməmişdi. Yazılı mənbələr göstərir ki, ruslar qılınclarını işə salaraq, Mərzbanın qoşunlarını qırmışdılar. Sonra ruslar özləri də Bərdədə qalmayıblar. Kür çayında onları hazır gözləyən gəmilərə oturaraq, Azərbaycanı tərk etmişdilər.
1032-ci ildə təkrar Bakıda olan ruslar quru ilə geri dönərkən Dərbənd əmiri tərəfindən məğlub edilmişdilər.
Bu illərdə Bərdə şəhəri ilə yanaşı olaraq, Gəncə, Şamaxı, Şabran, Beyləqan, Ərdəbil, Təbriz, Marağa və Bakı şəhərləri şəhər və kənd sənətkarlarının istehsal etdikləri ipək məmulatı, parça və geyimləri ilə tanınmışdılar. Bu şəhərlər öz tikintiləri, karvansara və örtülü bazarları ilə və habelə əhalisinin sayına görə Bağdad şəhərindən heç də geri qalmırdı. Bakı öz nefti və duzu ilə yenə bütün Şərq ölkələrində öz əvvəlki şöhrətini hifz edib, saxlaya bilmişdi. Burada istehsal olunan neft, duz və zəfəran dəvə karvanları ilə İrana, İraqa və başqa ərəb ölkələrinə daşınırdı. Neftdən hər yerdə – həm yanacaq, həm sürtgü yağı, həm də hərbi işdə və təbabətdə istifadə olunurdu. Ərəb tarixçisi Məsudinin yazdığına görə Bakıda olan əsas iki neft quyusundan 1.000 dirhəm gəlir əldə edilirdi. Şamaxıda və Bakıda hazırlanan ipək paltarlar da xarici bazarlarda ad çıxarmışdı. Bakı əhlinin əksəriyyəti kustar və sənətkar olsa da kənd təsərrüfatı, əkinçilik və bostançılıqla məşğul olanı da vardı. Qala divarlarından xaricdə olan düzənlik və çöllər bakılıların əkin sahələri idi. Hazırkı M. Nağıyev xəstəxanasının ətrafı Sinəqənbər adlanırdı. Burada yaxşı buğda və arpa yetişirdi. Qanlı təpə bostan yerləri idi. İndiki Səttərxan zavodunun dörd bir tərəfi üzüm bağları idi. Hətta onun sağ tərəfində olan təpə son vaxtlaradək Salqım üstü adlanırdı. İndiki vağzalın yeri də üzümlüklərdi. Burada çox məhsuldar üzüm bağları vardı. Bakıda tez-tez quraqlıq olduğundan buğda çox boy atmazdı. Buna görə biçin zamanı onu əllə kökündən qoparardılar. İndiki fəvvarələr meydanının yeri isə bakılıların zəfəran tarlaları idi. Kəndlərdə çoxlu çəki ağacları əkilərdi. Bakıda istehsal olunan ipək məşhur Şamaxı ipəyindən heç də əskik deyildi. Şəhər camaatı öz mal-qarasını bu çöllərdə otladardı. Meydanın yaxınlığındakı naxır bulağı yaxın keçmişədək qalmışdı. Bakı ətrafı torpaqların münbitliyi barədə səyyahların qeydlərinə tez-tez rast gəlmək olar. 1884-cü ildə Bakıda olmuş Skalkovskanın Sankt-Peterburqda çap olunmuş "Yol xatirələri" adlı kitabında Bakı ətrafı torpaqlar barədəki qeydləri çox səciyyəvidir.
O yazırdı: "Şəhərin (Bakının – Q.İ.) iki verstliyində arpa və buğda zəmiləri başlayır. Adam inanmırdı ki, xırda daş ovuntularından ibarət olan zəmi belə məhsul verə bilər. Zahirən