KAPİTAL. Siyasi iqtisadın tənqidi. Карл Генрих Маркс
id="n52">
52
2-ci nəşrə qeyd. „Qı
1
Karl Marks, “Siyasi iqtisadın tənqidinə dair”. Berlin 1859
2
“Arzu tələbatdan doğur, arzu ruhun iştahasıdır və acmaq bədənə xas olduğu kimi o da ruha bir o qədər xasdır… şeylərin çox hissəsinin ona görə dəyəri vardır ki, ruhun tələbatını ödəyir” Nicholas Barbon
3
“Şeylərin öz daxili xassəsi vardır” (bu istehlak dəyərinə Barbonun verdiyi xüsusi addır) və bu xassə hər yerdə dəyişməz qalır; məsələn maqnitin cəzb etmək qabiliyyəti
4
Hər hansı bir şeyin təbii dəyəri (natural worth) insan həyatının tələbatını ödəmək və ya rahatlığına xidmət etmək qabiliyyətindədir. John Locre. "Some Considerations of the Consequences of the Lowering of Interest. 1691, in. "Works", London. 1777, v. II, p. 28) XVIII əsrdə ingilis müəlliflərində istehlak dəyərini bildirmək üçün "worth" sözünü və mübadilə dəyərini bildirmək üçün "value" sözünü işlətdiklərinə biz tez-tez rast gəlirik; bu ingilis dilinin ruhuna tamamilə uyğundur, çünki ingilis dili bilavasitə mövcud olan şeyləri german mənşəli sözlərlə, fikrən düşünülən şeyləri isə roman mənşəli sözlərlə əvəz etməyi sevir.
5
Burjua cəmiyyətində belə bir fictio juris (yuridik fiksiya) hökm sürür ki, guya əmtəə alıcısı olan hər bir adam əmtəəşünaslıq sahəsində ensiklopedik biliyə malikdir.
6
"Dəyər bir şeyin başqa şeyə, müəyyən miqdar bir məhsulun müəyyən miqdar başqa məhsula mübadilə olunduğu nisbətdir". (Le Trosne. De I'lnteret Social", "Physiocrates", ed. Daire. Paris, 1846, p. 889)
7
"Heç bir şeyin daxili dəyəri ola bilməz". (N. Barbon. Sitat gətirilən əsər, səh. 6.) yaxud Batlerin dediyi kimi: The value of a thing, Is justas much as it will bring. (Şeydən nə qədər vüsul olsa, dəyəri tam o qədərdir.)
8
9
2-ci nəşrə qeyd. „Onlar" (istehlak şeyləri) „bir-birinə mübadilə edildiyi zaman onların dəyəri onların istehsalı üçün zəruri olan və adətən sərf edilən əməyin miqdarı ilə müəyyən olunur“. Keçən əsrdə anonim müəllif tərəfindən yazılan bu gözəl əsərin nəşr edildiyi vaxt göstərilməmişdir. Lakin onun məzmunundan görünür ki, II Georqun zamanında, təxminən 1739-cu və ya 1740-cı ildə çapdan çıxmışdır.
10
„Eyni qəbildən olan bütün məhsullar əslində bir kütlə təşkil edir ki, bunun da qiyməti. ayrı-ayrı hallardakı xüsusi şəraitdən asılı olmayaraq, bütövlükdə müəyyən olunur“ (Le Trosne, sitat gətirilən əsər, səh. 893).
11
Karl Marks. .Siyasi iqtisadın tənqidinə dair“. Berlin, 1859, səh. 6 [bax: K. Marks və F. Engels. Əsərləri. İkinci nəşri, 13-cü cild, səh. 16].
12
{4-cü nəşrə qeyd. Mötərizəyə alınmış sözləri mən ona görə əlavə etdim ki, bu sözlər olmadıqda, çox zaman belə bir anlaşılmazlıq əmələ gəlirdi; guya Marksın fikrincə, hər bir məhsul onu istehsal edən şəxs tərəfindən deyil, başqası tərəfindən istehlak edildikdə, əmtəə olur. F. E,}
13
Karl Marks. „Siyasi iqtisadın tənqidinə dair“. Berlin, 1859, səh. 12, 13 və başqaları [bax: K, Marks və F. Engels. Əsərləri. İkinci nəşri, 13-cü cild, səh. 21, 22 və başqaları].
14
Uzunətəkli kişi pencəyi
15
Kainatdakı bütün hadisələr, istər insan əli ilə, istərsə də təbiətin ümumi qanunları ilə yaradılmış olsun bizə materiyanın həqiqətən xəlq edilməsi ideyasını vermir, onun ancaq şəklinin dəyişilməsi ideyasını verir. İstehsal ideyasını təhlil edərkən insan zəkasının aşkara çıxardığı yeganə ünsürlər birləşmə və bölünmədən ibarətdir. İstər torpaq, hava və suyun tarlalarda buğdaya çevrildiyi halda, istərsə həşəratın lyablı ifrazatının insan əli ilə ipəyə çevrildiyi və ya ayrı-ayrı metal parçalarının birləşib saat mexanizmi əmələ gətirdiyi halda eyni dərəcədə dəyər (istehlak dəyəri nəzərdə tutulmalıdır, hərçənd burada fiziokratlarla mübahisə edərkən Berri özü hansı növ dəyərdən danışdığını ağıllı-başlı bilmir) və sərvət istehsal olunur.
16
Vurma əməli (riyaz. köhn.) burada sədə əməklərin hasili (red.)
17
Birləşmək, tamamlanmaq (köhn.)
18
Oxucu nəzərdə tutmalıdır ki, burada əməkhaqqından, yaxud fəhlənin, məsələn bir iş günü üçün aldığı dəyərdən deyil, əmtəələrin dəyərindən bəhs edilir ki, bunda fəhlənin iş günü maddiləşir. Şərhimizin bu mərhələsində əməkhaqqı kateqoriyası bizim üçün hələ ümumiyyətlə mövcud deyıldir.
19
скопление
20
Hər zaman bütün əmtəələrin dəyərlərinə qiymət vermək və onları bir-biri ilə müqayisə etmək üçün yalnız əməyin qəti və real bir ölçü olduğunu sübut etməkdən ötrü A. Smit yazır: „Bərabər miqdar əmək hər zaman və hər yerdə fəhlə üçün eyni dəyərdə olmalıdır. Normal sağlamlıq və qüvvətə malik olub normal işləyə bilən və bacarığı orta dərəcədə olan bir fəhlə həmişə öz rahatlıq, sərbəstlik və səadətinin eyni bir hissəsini verməlidir“. A. Smit burada (hər yerdə yox), bir tərəfdən dəyəri əmtəənin istehsalına sərf olunan miqdarı ilə təyin etməyi əmtəə dəyərlərini əməyin öz dəyəri ilə təyin etməklə qarışdırır və buna görə də sübut etməyə çalışır ki, bərabər miqdarda əmək həmişə eyni dəyərə malik olur. Digər tərəfdən, o hiss edir ki, əmək əmtəələrin dəyərində ifadə olunduğuna görə, ancaq iş qüvvəsinin sərf olunması deməkdir, lakin o, iş qüvvəsinin bu məsrəfini yenə də ancaq rahatlıq, azadlıq və səadətin qurban verilməsi kimi təsvir edir, bu məsrəfin həmçinin normal həyat fəaliyyəti olduğunu görmür. Doğrudur, onun gözləri qarşısında müasir muzdlu fəhlə də dururdu. – A. S. Smitin 9-cu qeyddə sitat gətirilən anonim sələfi bu məsələdə ondan xeyli dürüst fikir yeridir: "Birinci müəyyən bir istehlak şeyi hazırlamaq üçün bir həftə vaxt sərf etmişdir.. və ona bunun müqabilində başqa bir şey təklif edən şəxs lap yaxşı qiymətləndirə bilər ki, birinci şey üçün lazım ekvivalent nədən ibarətdir, bundan ötrü o hesablamalıdır ki, özünün təklif etdiyi şeyin nə qədarinə eyni miqdar əmək [labour] və vaxt sərf etmişdir. Burada məsələ ondan ibarətdir ki, məlum şeyin istehsalına bir şəxsin müəyyən vaxt ərzində sərf etdiyi əmək başqa bir şeyin istehsalına başqa bir şəxsin eyni vaxt ərzində sərf etdiyi əməyə mübadilə olunur“. İngilis dilinin belə bir üstünlüyü vardır ki, əməyin iki müxtəlif cəhətini ifadə etmək üçün bu dildə iki müxtəlif söz mövcuddur. Keyfiyyətcə müəyyən olub istehlak dəyərləri yaradan əmək labour-un əksinə olaraq work adlanır; dəyər yaradan və ancaq miqdarca ölçülən əmək isə work-un əksinə olaraq labour adlanir.
21
Marks burada Şekcpirin tarixi xronologiyasındakı dialoqdan istifadə edir, “Kral IV Henrix”, I hissə üçüncü pərdənin üçüncü səhnəsində Falstaf dul qadın Kuikliyə deyir: