Yurdunu itirən adam. Дженгиз Дагджи
yazıq Mariya son xatirəm olsun!
Artıq həkimi də, Annanı da, Romanı da yadıma salmamağa çalışrdım. Krımdan çıxıb Rusiyaya qayıtdıqdan sonrakı günlərimin, Mariyanın xatirəsi ilə yaşamaq istəyirdim. Yenə “Xatirələr”imə qayıdırdım.
1942-ci ilin yazında Almaniya ordusunun tərkibində türk əsilli əsirlərdən Türküstan legionu yaradılmış, biz də yenidən əsgər olmuşduq. Alman uniforması ilə vəziyyətimiz həm gülməli, həm də ağlamalı idi. Amma biz bunu nə duya, nə də bu barədə düşünə bilirdik. Qarşımızda açılan ümid qapısının mənzərəsi bir illik əsirlik xatirələrimizi unutdurmaq gücünə malik deyildi. Odur ki, ilk həftələrdə almanlara qorxuyla baxmaqdan heç cür əl çəkə bilmirdik. Bu qorxumuz alman zabitlərinin gələcək Türküstan ordusunun özəyi olduğumuzu tez-tez təkrarlamağıyla yavaş-yavaş azaldı. Gələcəkdə, həqiqətən, Böyük Türküstan ordusuna qatıla biləcəkdikmi? Bunu bilmirdim. Amma Türküstan istiqlaliyyəti – bu ümid və arzu ürəklərimizi günbəgün, saatbasaat artan həyəcanla döyündürməyə, yaxşılıq və fədakarlıqla doldurmağa bəs edirdi. Hər bir millət azadlığını əldə etmək üçün döyüşür; hamı qan tökərək haqqını alarkən biz niyə bu yolda addımlamayaq?! Hər səhər təlimə çıxmamışdan qabaq tabordakı axundlarımız bizə moizə oxuyur və nəsihətlər verirdi. Bu axundlar köhnə mollalara bənzəmirdilər. Onlar otuz beş yaşında, saçı-saqqalı təraşlı, uniformalarının yaxasında ay-ulduz olan, döyüşlərdə iştirak etmiş, bəlağətli nitqə sahib din adamları idi. Bizim kimi əsrlərdi əzilmiş insanlara da belə din adamları lazımdı. Bir neçə ay sonra Ukrayna ovalarında şəhid olmuş dostlarımızın başdaşısız məzarları önündə diz çökərək, başlarının üstündə vıyıldayan güllələri, partlayış qəlpələrini veclərinə almayaraq “Yasin” oxuyarkən, bunu bir daha sözün əsl mənasında sübut etmişdilər.
– Uniformalarınızın qol manjetlərinə baxın! – deyirdilər.
Uniformalarımızın qolunda üç ağ Səmərqənd məscidi, ətrafında “Allah bizimlədir” sözləri toxunmuşdu.
– Məscidlərimizi Allaha küfr edən rus kafirlərindən xilas edəcəksinizmi?
Hamımız bir ağızdan cavab verirdik:
– Xilas edəcəyik!
Qırx ildə bir qardaşlarımızdan hansısa səhvən və yaxud huşsuzluqdan rusca bir söz işlətsəydi, onlar inciyər, dərhal da etiraz edərdilər.
Bəli, biz yaranacaq Türküstan ordusunun özəyi idik. Buna yavaş-yavaş inanırdıq. Daha da böyüyəcəkdik. Bir qarış da olsa, vətən torpağına yiyələnəcək, qanadlarımızı məmləkətin üstünə qartal kimi gərərək, milləti yenə Türküstan sahibi edəcəkdik.
Əsir düşərgələrindən hər gün yeni əsirlər çıxarırdıq. Kiçik Lejyonovada Səmərqənddəki qədər adam vardı. Min, beş min, on min, iyirmi min, otuz min… Ordunun üç ay ərzində üç yüz min nəfərə qədər çoxalacağını deyirdilər. Hər gün aramsız təlimlər keçirdik. Lejyonovanın küçələri səhərdən axşama qədər yerləri titrədən ayaq səsləri, minlərlə ağızdan çıxan “can qurban sənə Türküstan!” hayqırtıları ilə inildəyirdi.
Yerli xalq qorxu içində idi. İllərdi sülh və sükut içərisində yaşamış bu insanlar nələr görmür, nələr eşitmirdi?! “Türküstan” nə deməkdi? Bu söz onlara heç nə ifadə etmirdi. Bizim monqol olduğumuzu zənn edirdilər. Biz onlar üçün anidən, yerin dibindən çıxmış təəssüratı yaradırdıq. Bax, beləcə, hamımıza təəccüblə baxırdılar. Bir tərəfdə səssiz-səmirsiz bir bağçanın ortasındakı kilsə zəngi qorxurmuş kimi ağır-ağır, qəribə bir tonda çalınırdı. O kilsə bizim də əzabın övladları olduğumuzu bilmirdi.
Həftələr, aylar keçib-gedir, təlimlər davam edirdi. Silah təlimi, gecə hücumu, müdafiə, əlbəyaxa döyüş… Hamısı istiqlal, hamısı Türküstan üçün idi…
Birinci bölüklər hazır idi. Stansiyalara üz tutmuşdular. Yollarda əsgərlərin ayaq səsləri gəlirdi. Qatarlara minirdilər. Heç kim danışmırdı. Sükutu dəmirlərin bir-birinə dəyməsi pozurdu. Onlar hazır idilər. Onlar milləti xilas etməyə gedirdi. Daha burada nə işləri qalmışdı ki? Sabah odun-alovun içinə girib, bizim üçün məmləkətə tərəf yol açacaqdılar.
Bəlkə də, məmləkətin sərhədlərinə çatmamış bir çoxu şəhid olacaqdı. Heç eyib etməz! Onsuz da hamısı Türküstan üçün deyildimi? Türküstan yenə bizim olacaqdı. Torpağı, daşı, havası, suyu, səması, məscidləri – hər bir nöqtəsi bizim olacaqdı. Bundan sonra bizim üçün yalnız iki müqəddəs söz vardı: Türküstan və istiqlaliyyət! Bu yolda, bu müqəddəs qayə uğrunda son damla qanımızı belə axıdacaqdıq. Burda ölənlər xoşbəxt olacaqdılar, çünki həyatda qalanlar onların xatirələrini əziz yurda aparacaq və orada yaşadacaqdı.
Bunları fikirləşərək, bu hislərə bürünərək uniformalarımızı geyindik.
İki həftə ərzində heç bir iş görmədik. Uzun boylu, sarışın, ilk baxışdan quru adam təsiri bağışlayan, sanki xəstəymiş kimi ağarmış tatar çavuş bizi hər səhər sıra ilə düzüb legionda tabe olacağımız nizam-intizam qaydalarını izah edirdi:
– Bölündükdən sonra axşamlar şəhərə icazə alıb düşəcəksiniz. Şəhərdə gözəl madmuazellər heç də az deyil. Amma baxın ha, bura sevgi qripinə yoluxmuş formada qayıtmayın. Qrip olsanız, sizi əvvəlcə xəstəxanaya, sonra da həbsə göndərəcəm.
Bunu hər səhər təkrarlayırdı. Sonrasa yatdığımız binanın içini, ətrafını təmizləyir, uzaqdan – təlimdən qayıdan əsgərlərə tamaşa edir, ya da Akasiya ağacının kölgəsində uzanıb bölüklərə bölünməyimizi gözləyirdik. Günlərin bir günü tatar çavuş yanında katiblə gəldi. Hamımızın adını, Qızıl Ordudakı rütbəmizi yazdı. Bilmirəm niyə, rütbəmi əsgər kimi yazdırdım. Bəlkə də, ətrafımdakı dostlarımın mənə başqa gözlə baxmağını istəmədiyim üçün, bəlkə də, artıq əvvəlki Sadıq Turan olmadığım üçün.
Adlarımız yazılandan dərhal sonra bölüklərə ayrılacağımızı düşünsək də, boş və mənasız həyatımız bir həftə də davam etdi. Tatar çavuş hər səhər gəlib bizə almanların əsiri olduğumuzu unutmamağımızı, bir az da güclü-qüvvətli olmağa çalışmağımızı deyirdi.
Nəhayət, bir axşamüstü bir alman zabitlə səkkiz-on nəfər türküstanlı gizir gəldi. Gizirlər kazarmaya girərək qışqırdılar:
– Çölə çıxın, haydı, çölə!
Gizirlər çox amansız görünürdülər. Onlardan biri dilləndi:
– İki həftədən bəridir ki, qoyun kimi kölgədə yatıb pulsuz çörək yeyirsiniz. Artıq əlimdəsiniz! Görəcəksiniz, bir-bir burnunuzdan necə gətirəcəyəm!
Bəzilərisə lap pis idi, birbaşa söyüş söyürdülər. Nizam-intizam baxımından, bəlkə də, belə etməli idilər. Onsuz da əsgərlik bizim üçün yeni bir şey deyildi. Amma gizirlərin gözlərindən təlimlərin necə keçəcəyi hiss olunurdu.
Binanın qarşısında düzüldük. Adlarımız oxundu. Manqalara bölündük. Ağsaqqal Huşnudla eyni manqaya düşmüşdük. Hələ də əsir olmadığımıza inana bilmirdik. Buna görə də Huşnud bir-birimizdən ayrılmadığımız üçün sevinir, əsirlikdəki