İsa Muğanna yaradıcılığı İDEAL işığında. Шамиль Садиг
“İlan Dərəsi” əsərlərini redaktorluğumla çap etdik. Həftədə bir dəfə İsa müəllimi görməyə
getdim, qeydlərimizi, dizaynlarımızı ona göstərdim, kitabın formatı haqqında fikirlərini öyrəndim, düzə-lişlərini götürdüm. iki eynəyi üst-üstə qoyub oxuma-sına baxmayaraq, ustad sənətkar hər bir kitabının korrektə səhvinə belə diqqət yetirirdi. Ən çox üstün-15
də işlədiyimiz əsər isə “İdeal” oldu. Çünki həmin əsərə iki ayrıca bölmə yazmış, bəzi hissələrə isə xeyli əlavələr etmişdi. Digər tərəfdən də “Yanar ürək”dən bu tərəfə “heç kəsin anlamadığı bədbəxt OdƏr”in yazdığı bu əsər hər işarəsində böyük bir məna daşıyır, hər bir hərfi bir körpüdür. İsa Muğannanın xətti də o qədər mistikdir ki, bəzən elə olurdu ki, zəng edib filan sözdəki filan hərfdən sonra gələn hərf nədir deyə soruşmasaq olmurdu.
Hər dəfə də ağsaqqalın ocağında süfrə açılırdı.
İstər Firuzə xanım, istərsə də qızı Sevinc xanım qərb bölgəsinin zəngin nemətləri ilə bəzədilmiş süfrəyə
əyləşməyimizi israrla tələb edirdi. O qədər qayğı ilə, o qədər səmimi şəkildə yeməyi təklif edirdi ki, etiraz etməyə belə adam utanırdı. Firuzə xanım əsl azərbaycanlı ağbirçək təcəssüməsidir.
Firuzə xanımın İsa müəllimə qayğısı hər an diq-
İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında
qəti çəkir, bir Azərbaycan qadınının timsalında onunla fəxr edirdim. Söhbətlərin birində Firuzə xanım dedi ki, Allahdan bir arzum var ki, İsa yaşadığı müddətdə məni də yaşatsın. Onu heç kimə etibar edə bilmərəm. İsa müəllim özünəməxsus tərzdə güldü və dedi: – “Onda gərək əbədi yaşayasan!”
Bəli, İsa Muğanna əbədi yaşamağa haqqı çatan bir şəxsiyyətdir. Və sözsüz ki, yaşayacaq da. O vaxta kimi yaşayacaq ki, işıq gəmisi Olama-Yerə ensin və
bu dünyanı bir ideya altında birləşdirsin, sülhü, əmi-namanlığı bərqərar etsin. Bağ Atanın OdƏrləri ağ
günə çıxsın!
Bir gün demək olar ki, redaktoru olduğum bu əsərlərin hamısının çapı bitdi. Ən son əlimə aldığım 16
əsər isə “İdeal” romanı oldu. 750 səhifəlik bu əsər möcüzəvi bir görünüşlə ruhumun və kitab rəfimin şahı oldu. Sanki arzusunu belə qəlbimə gətirməyə
çəkindiyim bir iş baş tutdu.
Mənim də ustad sənətkarımıza bir töhfəm oldu.
“OdƏrlər” romanım. Roman haqqında İsa Muğanna-
ya danışdım. Kişinin elə bil çiçəyi çırtladı. “Nə vaxt verirsən, oxuyum”, – dedi. Buna inanmadım. Səhhətinin o qədər də yaxşı olmadığını görürdüm. Bunu oxumasını ondan istəməzdim. Amma israrla çap edib göndərməyimi istədi. Kitabı verdim. Üç gündən sonra zəng etdi:
– Ya Allah! Ya Allah! Necəsən? Əsərini oxudum,
ürəyimə çox yatdı. Çox mənalı, müdrik, ali roman yazmısan. Sevinə-sevinə təbrik edirəm. Böyüksən, amma daha böyük gələcəyini gözləyirəm… Xahiş
İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında
edirəm səhifələrin arxasındakı qeydlərimə laqeyd ol-ma… Çünki bizim ikimizin taleyi var bu kitabda. Tale birliyi, əbədi yazıçılıq birliyi, gələcək həyat birliyi böyük, nadir xoşbəxtlikdir…
Məncə, heç bir azərbaycanlı “İdeal”ı oxumadan, Azərbaycan ədəbiyyatı ilə tanışam deyə bilməz.
Məhz bu səbəbdən də mənim üçün İsa Muğanna
yaradıcılığı “İdeal”dan sonra başladı. Ondan sonra yazılan bütün əsərləri “İdeal” silsiləsinin davamıdır və təəssüflər olsun ki, ədəbiyyatşünaslığımız tərəfindən layiqli qiymətini almamışdır hələ ki. Ümid edirəm ki, oxucu da, alim də qorxmadan, çəkinmədən
“İsahəqq, Musahəqq”i, “GurÜnü”, “Türfə”ni, “İlan 17
dərəsi”ni, “Cəhənnəm”i, “Qəbiristanı” əlinə alacaq, oxuyacaq və münasibətini bildirəcəkdir bir gün.
Giriş bir az uzun olsa da, bu tədqiqat işində Mu-
ğannanın “İdeal”dan sonra yazdığı əsərlərin tarixi, yazılma və çap olunma dövrləri, çapdakı maneələr və müəllifin əsərlərinə dönə-dönə qayıtmasının səbəblərini, İsa Muğannanın bir psotmodernist yazar kimi, magik realizmin banisi kimi, yeni ideoloji konsepsiyanın yaradıcısı kimi, dinə olan yeni baxışının, romanlarının poetikasını araşdırmağı qarşımıza məqsəd kimi qoyduq.
***
İsa Muğanna 1986-cı ildə ilk dəfə “İdeal” romanı
çap olanda əsərin ön sözündə qeyd edir ki, “Müəllif belə qərara gəldi ki, bütün ömrünü bir kitaba həsr edəsi olsa da, “örtüyü” qaldırıb əcdadının hikmətin-
İsa Muğanna yaradıcılığı “İdeal” işığında
dən xəbər tutmalıdır1. Bəli, belə də oldu, o, 70-ci illərdən başlayaraq ömrünü sadəcə bir kitaba “İdeal”a, və idealın şərhinə həsr etdi. 1970-ci illərdə İsa Hüseynovu İsa Muğannaya çevirən “İdeal” romanından
başlanan ədəbi-fəlsəfi yol 2014-cü ildə “Mənim məhəbbətim” adlı yarımçıq əlyazması ilə dayandı.
İsa Muğanna “İdeal” romanının ilk nəşrinin ön sözündə “Hüseynov”dan “Muğanna”ya keçməsini
bu cür izah edir: “Ulularımızdan irs qalmış tərkidün-yalıq bahasına, gecələrimi gündüzlərimdən seçməyib o mənanı və hikməti ifadə eləməyə çalışdım. İş
qurtaranda isə qeyri-rəsmi daşıdığım “Muğanlı”
familiyası əvəzinə, dünyadan üzüörtülü gedən əzab-keşlərimin şərəfinə “Muğanna” oldum”. 2
18
“İdeal” əsəri ilk dəfə “Yazıçı” nəşriyyatı tərəfindən 1986-cı ildə nəşr edilmişdir. Ona qədər isə bu roman “Yanar ürək” adı ilə ilk dəfə 1956-cı ildə yazılmış, 1965 və 1979-cu illərdə çap edilmişdir. “Yanar ürək” romanından “İdeal”a keçidi müəllif “Həyatımdan səhifələr” adlı xatirələrində bu cür izah edir: “Bir gün dərin sükut içərisində, balaca stolumun arxasında oturub “Yanar ürək” romanının yeni variantı üzərində işləyirdim. Birdən başımda səs eşitdim: “Nə
yazırsan?” Bu səsi sarsıntılar içində, sükunətli çar-daqda tək-tənha oturmağımla bağladım; güman etdim ki, beynimdə nə isə qeyri-adi dəyişiklik olub.
Amma bir az sonra