Seçilmiş əsərləri. Чингиз Айтматов
zəndinə görə başqalarına bildirmək istədi ki, indi belə şeyə həvəs göstərmək yaramaz, bəs sabah qabaqda uzaq, çətin yol var.
Yedigeyi narahat eləyən bir də o idi ki, qonaqlar, xüsusilə Sabitcan araqdan vurub üstündən şubat içirdilər. Şubatla araq cüt qoşulmuş köhlən at kimi bir-birinə yaraşır, adamı yaman kefləndirir. Bunun heç yeri deyildi. Yekə kişilərə necə deyəsən, içmə?! Özləri gərək həddini bilsinlər. Yedigeyə az-çox təskinlik verən Ayzadənin əyyaş ərinin araq içməməsi idi. O ancaq şubat içirdi. Görünür, başa düşürdü ki, qayınatasının dəfnində keflənib sərələnmək olmaz. Buna onun nə qədər səbri, iradəsi çatacaqdı, bunu bir Allah bilirdi.
Beləcə oturub, oyandan-buyandan xeyli söhbət elədilər. Uzun qollarını ekskavator çalovu kimi yaxına, uzağa uzadaraq, hamıya vaxtında şubat süzən Ədilbəy boş piyaləni doldurub, stolun o başından Yedigeyə uzada-uzada dedi:
– Yedigey, dünən gecə sizi növbədə əvəz eləyəndə təzəcə getmişdiniz ki, birdən göy elə çatladı ki, yerimdə silkələndim. Baxdım ki, kosmodromdan göyə raket qalxdı. Çox nəhəng şeydi, lap araba oxu kimi, siz də gördünüz?
– Gördün də sözdür! Ağzım açıla qaldı! Gücə bax ey! Odun içində gedir ey! Nə əvvəli var, nə axırı, vahimə basdı məni! Neçə vaxtdı, buradayam, hələ belə şey görməmişdim.
– Elə mən özüm də birinci dəfə gördüm belə şeyi, – deyə Ədilbəy də təsdiq elədi.
– Paho! Əgər sən boyda adam belə şeyləri birinci dəfə görürsə, daha onda bizim danışmağa haqqımız yoxdur, – deyə Sabitcan onun boyuna sataşmaq istədi.
Caydaq Ədilbəy onun sözünə fikir verməyib ötəri qımışdı:
– Mənlik nə var ki, – deyib əlini yellədi. – Baxıram, özüm öz gözlərimə inanmıram, yuxarıda od-alov içində nəhəng bir şey guruldayır! Deyirəm, hə, kimdisə yenə qalxdı kosmosa. Yaxşı yol! Elə o dəqiqə əlimi atdım tranzistora, onu həmişə yanımda gəzdirirəm. Öz-özümə dedim ki, bu saat, yəqin, radioyla xəbər verəcəklər. Axı həmişə göyə bir şey uçan kimi kosmodromdan xəbər verirlər, diktor da sevindiyindən elə danışır ki, elə bil, mitinqdədir. Adamın tükləri biz-biz olur. Düzü, Yedigey, çox istədim ki, uçanın kim olduğunu öyrənim, axı onu gözümlə görmüşdüm, amma bilmədim.
– Neynirdin ki? – deyə Sabitcan hamını qabaqlayıb soruşdu. O, içkinin təsirindən turp kimi qızarıb buğlanırdı.
– Bilmirəm, axır ki bir xəbər vermədilər, çəkib saxladım mayakın dalğasında. Bircə kəlmə də demədilər…
– Ola bilməz, canım! Sən nəsə qarışdırırsan! – Sabitcan yenə də yekəxanalıqla etiraz elədi, tələsik bir qədəh də araq vurub, üstündən şubat içəndən sonra davam etdi, – kosmosa hər uçuş ümumdünya əhəmiyyətli hadisədir… Başa düşürsən? Bu, bizim elm və siyasətimizin şöhrətidir!
– Niyə xəbər vermədilər, bilmirəm, son xəbərlərə də qulaq asdım radioda, qəzetlərin xülasəsinə də…
– Hım, – Sabitcan başını buladı, – mən öz yerimdə, işimdə olsaydım, hər şeyi bilərdim! Heyif, lənət şeytana! Bəlkə də, burada başqa bir iş var?
– Əşi, indi biz orasını nə bilək? Amma elə ürəyimə dammışdı ki, vallah! – deyə Ədilbəy səmimiyyətlə boynuna aldı. – O kosmonavt, elə bil, mənim özümünküydü. Gözümün qabağında uçdu. Deyirdim, bəlkə, lap bizim uşaqlardandır. Ay sevinərdik ha! Bir də gördün, iş elə gətirdi ki, görüşdün də, yaxşı olardı…
Sabitcanın ağlına nə gəldisə, tələsik Ədilbəyin sözünü kəsdi:
– Hə-ə! Başa düşdüm! Görünür, adamsız gəmiymiş. Təcrübə məqsədilə buraxıblar.
Ədilbəy ona əyri-əyri baxdı:
– Necə yəni adamsız?!
– Təcrübə variantıdır, başa düşürsənmi, eksperimentdir! Yoxlayırlar, pilotsuz nəqliyyat gəmisidir, kosmik gəmiylə birləşməyə gedir. Hələ məlum deyil ki, bu təcrübədən nə çıxacaq. Əgər hər şey yaxşı, uğurlu olsa, onda radio ilə xəbər verəcəklər, lap qəzetlərdə yazacaqlar. İstənilən nəticəni verməsə, onda heç bir xəbər verməyəcəklər. Elə elmi təcrübə olaraq da qalacaq.
Ədilbəy təəssüflə alnını ovuşdurdu:
– Eh, mən də sevincək olmuşam ki, kosmosa canlı adamın uçmağını görmüşəm.
Sabitcanın bu izahından hamı pərt idi. Buna görə də susdular. Söz-söhbət, görünür, elə bununla tamama yetəcəkdi, amma Yedigey özü də bilmədən təzədən söhbəti tərpətdi:
– İgidlər, deməli, belə çıxır ki, kosmik gəmi orbitə çıxıb, özü də adamsız, bəs onu kim idarə eləyir?
– Necə yəni kim?! – deyə Sabitcan əllərini yellədi və qalib nəzərlərlə avam Yedigeyə baxdı. – Yedigey, orada hər şey radio ilə idarə olunur. Yerdən, mərkəzdən, idarəetmə sistemindən komanda verilir. Hər şey radio ilə idarə olunur. Başa düşürsən? Lap kosmik gəmidə adam olmuş olsa belə, raketin uçuşu radio ilə idarə olunur. Əgər kosmonavt bir şey eləmək istəsə, gərək, icazə alsın… Koketay1, əzizim, bu, səninçün Qaranər deyil ki, minib Sarı-Özək çöllərində sürəsən. Orada məsələ çox mürəkkəbdir, çox…
– Belə de… – Yedigey özündən asılı olmayaraq təəccübləndi.
Boranlı Yedigey üçün radio ilə idarə etmək sisteminin özü anlaşılmaz bir şey idi. Onun başa düşdüyünə görə radio uzaq məsafədən efirdə eşidilən söz və səslərdən ibarət idi.
Axı cansız bir şeyi radio ilə necə idarə etmək olar? Əgər gəminin içində adam varsa, bu, başqa məsələ: ona necə göstəriş verərlərsə, elə də eləyər bunu belə-elə, filanı da elə. Yedigey onu düşündürən bu şeyləri soruşmaq istəsə də, amma üz vurmadı, fikirləşdi ki, dəyməz. Nəsə ürəyi heç cür barışa bilmirdi. Ona görə də susdu. Çünki Sabitcan bildiklərini güzəştli bir əda ilə danışırdı. Yəni ki, öz başınız heç nədən çıxmaya-çıxmaya məni avara hesab eləyirsiniz, hələ, üstəlik, o əyyaş yeznəm də hücum çəkib məni boğmaq istəyirdi, amma görürsüz belə şeyləri mən hamınızdan yaxşı bilirəm. “Gözümüz aydın, Yedigey fikirləşdi. Səni havayı yerə oxutmamışıq ki! Gərək, bizim kimi kəmsavadlardan artıq bir şey biləsən, ya yox?!” Boranlı Yedigey bunu da fikirləşdi ki: beləsini rəhbər vəzifəyə irəli çəksələr, hamını qırıb çatar, tabeçiliyində olanların hamısını məcbur edər ki, əllaməlik eləsinlər, eləməsələr, salar gözümçıxdıya. Özü hələ əl buyruqçusudur, amma çalışır ki, heç olmazsa, bu Sarı-Özəkdəsə hamı ağzını açıb ona tamaşa eləsin…
Sabitcan, elə bil, doğrudan da, boranlıları mat qoyub çaşbaş salmaq fikrində idi, təki bacısı və yeznəsilə aralarında baş vermiş rüsvayçılıqdan sonra boranlıların nəzərində qiymətini qaldıra bilsin. Buna görə dünyada baş vermiş ağlagəlməz möcüzələrdən və elmi nailiyyətlərdən danışmağa başladı, hər dəfə də araqdan vurub, şubatla məzələndikcə qızışır, elə şeylər danışırdı ki, yazıq boranlılar,
Nəvazişlə deyilən müraciət sözü olsa da, bir az istehza mənası verir