Иқтисодиёт қандай тузилган. Ха-Джун Чанг

      Мустамлакачилик чуқур излар қолдиради

      Кўп йиллар давомида капитализм 16-18-асрларда мустамлакачилик ресурсларисиз; пул сифатида ишлатиладиган қимматбаҳо металлар, шакар ва картошка каби янги озиқ-овқат маҳсулотларисиз, пахта каби саноат ишлаб чиқариш учун хом ашёсиз ривожланар эдими ёки йўқми деган баҳс-мунозаралар давом этиб келади.

      Гарчи мустамлакачилар уларни сотишдан катта фойда кўрганига шубҳа бўлмаса-да, капитализм Европа мамлакатларида ривожланмаган бўлиши мумкин эди. Бу билан мустамлакачилик, шубҳасиз, мустамлакалашган жамиятларни вайрон қилган. Маҳаллий аҳоли қириб ташланди ёки йўқ бўлиб кетиш ёқасига келтирилди, унинг ерлари барча бойликлари билан тортиб олинди. Маҳаллий халқларнинг маргиналлашуви шу қадар чуқур эдики, 2006-йилда сайланган Боливиянинг амалдаги президенти Эво Моралес у ерга 1492-йилда келган европаликлар давридан бери ҳокимият тепасига келган Америка қитъасидаги маҳаллий аҳолидан бўлган, атиги, иккинчи давлат раҳбари (биринчиси 1858-1872-йилларда Мексика президенти Бенито Хуарес эди) бўлган.

      Кўплаб африкаликлар тахминан, 12 миллион киши қул сифатида Европа ва араб мамлакатларига олиб кетилган. Бу нафақат эркинлигини йўқотганлар учун фожиа бўлди (ҳатто улар машаққатли саёҳатдан омон қолишга муваффақ бўлишса ҳам), балки кўплаб Африка жамиятларини қуритди ва уларнинг ижтимоий тузилишини йўқ қилди. Ҳудудлар ўзбошимчалик билан чегараларга эга бўлди, бу факт бугунги кунгача бир қатор мамлакатларнинг ички ва халқаро сиёсатига таъсир кўрсатмоқда. Африкадаги кўплаб давлатлараро чегараларнинг тўғри чизиқ шаклида бўлиши бунинг яққол тасдиғидир, чунки табиий чегаралар ҳеч қачон тўғри бўлмагани учун улар, одатда, дарёлар, тоғ тизмалари ва бошқа географик объектларга эргашадилар. Мустамлакачилик кўпинча иқтисодий ривожланган ҳудудларда мавжуд ишлаб чиқариш фаолиятини атайлаб тўхтатишни ўз ичига олади. Мисол учун, 1700-йилда Буюк Британия ўз ишлаб чиқаришини ривожлантириш учун ҳинд каликасини импорт қилишни тақиқлади (бу ҳақда биз 2-бобда айтиб ўтган эдик) ва бу билан Ҳиндистон пахта саноатига катта зарба берди.

      Бу саноат 19-асрнинг ўрталарида ўша пайтда Британияда механизациялаш йўли билан ишлаб чиқарилаётган импорт қилинган матолар оқими туфайли бутунлай вайрон бўлган. Мустамлака сифатида Ҳиндистон ўз ишлаб чиқарувчиларини Британия импортидан ҳимоя қилиш учун бошқа тарифлар ва сиёсатларни қўллай олмади. 1835-йилда Шарқий Ҳиндистон компанияси генерал-губернатори лорд Бентинк шундай деган эди: “Ҳиндистон текисликлари тўқувчилар суяклари билан оқариб кетади”.