Яланғоч иқтисодиёт. Чарльз Уилан
ҳурматим ифодаси ўлароқ хизмат қилади.
Ва ниҳоят, мавзуга қизиқишимга сабабчи бўлган, мени руҳлантирган инсонларга миннатдорчилигимни билдирмоқчиман. Мен юқорида иқтисодиёт фани унча яхши ўқитилмайди, деган фикрни айтиб ўтдим. Бу рост. Бироқ моҳир педагоглар ҳам учраб туради. Омадим келиб, менга кўп нарса ўргатган муносиб инсонлар билан бирга ўқидим ва ишладим. Улар: Гэри Беккер, Боб Уиллис, Кен Рогофф, Роберт Уиллиг, Кристина Пакссон, Дункан Снидал, Алан Крюгер, Пол Портней, Семюэл Пельцман, Дон Корси, Пол Волкер. Умид қиламанки, бу китоб кўплаб янги китобхонлар ва талабаларнинг билиму иштиёқини янада оширишга хизмат қилади.
1 БОБ
Бозорлар кучи: Парижни ким боқади?
1989 йилда Берлин девори қулаётган пайтларда “Cоcа-Cоlа Europe” компанияси бошлиғи Дуглас Ивестер кескин бир қарор қабул қилди. У сотувчилар “қўшини”ни “Coca-Cola” ичимлигини тарқатиш учун Берлинга жўнатди. Текинга тарқатиш учун. Баъзи ҳолларда “Cоca-Cola” сотувчилари ичимликни Берлин деворидаги туйнуклардан узатишган. Кескин ўзгаришлар даврида Дуглас Ивестер Шарқий Берлиндаги Александрплац майдонида юриб, “Coca-Cola” брендини одамлар қанчалик яхши билиш-билмаслигини ўрганган пайтларини эслайди: “Биз қаерга бормайлик, одамлардан қандай ичимлик ичаётганларини ва “Cоcа-Cоlа”ни ёқтирадиларми, йўқми, сўраб олардик. Бренд номини тилга олишга ҳам ҳожат қолмасди! Қўлларимиз билан идиш шаклини кўрсатардик ва одамлар бизни тушуниб оларди. Биз имкони борича кўпроқ “Cоcа-Cоlа” сотишга уриндик. Ўшанда биз ҳатто нархлар тўғрисида ҳам ўйлаб ўтирмадик”9.
“Cоcа-Cоlа” компанияси тез орада Шарқий Германияда иш бошлади ва улгуржи савдогарлар учун текинга совиткичлар қўшиб берила бошланди. Қисқа давр миқёсида қаралса, компаниянинг пул йўқотиши тайин эди. Ахир Шарқий Германиянинг валютаси ҳали-ҳануз қийматсиз эди – дунёнинг бошқа давлатлари бу валютани қабул қилмас, улар учун бу пул бирлиги арзимас қоғоз эди холос. Бироқ “Coca-Cola”нинг бизнес қарори ҳали ҳеч қайси ҳукумат идораси ишида кузатилмаган тезлик билан бажарилди. 1995 йилга келиб “Cоca-Cоla”нинг Шарқий Германиядаги истеъмол даражаси барқарор бозорга айланиб улгурган Ғарбий Германиядагига тенглашиб олди.
Бошқача айтганда, Адам Смитнинг “кўринмас қўли” “Cоcа-Cоlа”ни Берлин деворидан узатганди. Компания вакиллари Шарқий Германияга ичимлик ўтказишда қандайдир олийжаноб инсонпарварлик мақсадларини кўзламаган ёки бу билан коммунизм қуёши ботаётгани тўғрисида ишора берилмаганди. Улар шунчаки бизнес ҳақида қайғурарди – халқаро савдони кенгайтириш, фойдани кўпайтириш ва акциядорларни хурсанд қилиш пайида эди. Мана шу капитализмнинг асосий элементидир: бозор шундай шароитни яратадики, унда инсонлар ўз манфаатларини кўзлаб ҳаракат қилади (“Cоca-Cola”ни Берлин деворидан ўтказиш, йиллаб институтда ўқиш, далада соя экиш, душда ювинганда ҳам тинглаш учун махсус радиони яратиш шундай ҳаракатларга мисолдир), натижада жамият аъзоларининг кўпчилигида (лекин ҳаммасида эмас)
M. Douglas Ivester, Remarks to the Economic Club of Chicago, February 25, 1999.