Қор одам. Ганс Христиан Андерсен
ham rahmat keltirmaydi – bunga arziydigan ish qilganim yo‘q! Men yarqiroq etik moyini ham qo‘lga kirita olmadim: oddiy etik yog‘iga qanoat qilish qismatim.
Ikkinchi tashrif
Yangi yilning birinchi kuni qo‘ng‘iroqxonaga chiqdim. O‘sha kuni Ole eski yilni kuzatib Yangi yil kutilganda sipqariladigan qadahlar haqida gap boshladi. Shunda undan qadahlar haqidagi hikoyani eshitdim, bu fikrlari ham chakki emas.
– Yangi yil arafasida soatlar o‘n ikkiga zang urishi bilanoq, odamlar qo‘lda qadahlar bilan joylaridan turishadi hamda Yangi yilning yaxshi kelishi uchun qadah ko‘tarishadi. Yilni qo‘lda qadah bilan boshlashadi – ichkilikbozlar uchun bu yaxshi qadam! Yangi yilni uyquga yotish bilan boshlashadi – yalqovlar uchun bu ham yaxshi! Chindan ham uyqu bilan qadah yil bo‘yi muhim rol o‘ynaydi! Qadahning ichida nimalar borligini bilasizmi? – so‘rab qoldi Ole mendan. – Uning ichida sog‘liq, baxt va xursandchilik bor! Lekin ularda musibat va baxtsizlik ham yo‘q emas! Qadahlarni hisoblash, bu mastlik darajasini hisoblashdir.
Dastlabki qadah – salomatlik! Unda salomatlik guli o‘sadi; uni uyingga o‘tkazsang, yil oxirida salomatlik kursisida o‘tirasan!
Ikkinchi qadahga kelsak, undan bir qushcha uchib chiqadi; u xursand, beg‘araz sayraydi, kishi unga quloq solib o‘tirib beixtiyor: «Hayot naqadar go‘zal! G‘amga berilish kerak emas! Dadil olg‘a intilmoq lozim!» – deb yuboradi.
Uchinchi qadahdan kichkinagina qanotli bir maxluq uchib chiqadi, uni farishta deb bo‘lmaydi – u uy jinlari zotidan, ammo sizni masxara qilmaydi, balki hazillashadi. U kishining qulog‘iga yopishib olib, qiziq-qiziq uydirma to‘la hikoyalarni shivirlab ayta boshlaydi, kishining qalbiga kirib oladi, uni shunaqayam isitadiki, kishi hazillashgisi, sho‘xlik qilgisi keladi, o‘ziga o‘xshash askiyabozlarning fikricha, chindan ham askiyaboz bo‘lib qoladi.
To‘rtinchi qadahda na gul, na qush, na qanotli hazilkash bor; uning ichida kishi aqlini loyqatadigan shayton o‘tiradi, shu vajdan to‘rtinchi qadahga o‘tmagan ma’qul.
Bordiyu beshinchi qadah sipqariladigan bo‘lsa, kishi o‘z ahvoliga yig‘laydi, ko‘ngli vayron bo‘ladi yoki shovqin solib, dunyoni boshiga ko‘taradi; qadah ichishdan sho‘x, tilini jilovlay olmaydigan karnaval shahzodasi sapchib chiqadi! U seni ergashtirib ketadi, e’tiborli odam bo‘lsang qadr-qimmatingni ham yo‘qotasan! Qo‘lingdan kelgandan ham ko‘proq narsani unutib qo‘yasan. Qo‘shiq, raqs, qadahlar jarangi!.. Niqoblar seni girdikapalak bo‘lib aylanishga da’vat qiladi. Ko‘z oldingda shaytonning qizlari harir, shoyi ko‘ylaklarda sochlarini yozib g‘amza qiladi, qomatlari kelishgan, chiroyli… Ulardan ko‘z uzib bo‘psan!
Oltinchi qadah! Uning ichida bashang kiyingan, so‘zamol, istarasi issiq, o‘ta xushfe’l qiyofadagi shaytonning o‘zi o‘tiradi! U seni yarim so‘zingdayoq tushunadi, hamma fikrda sening haqligingni ta’kidlaydi, u sening ikkinchi bir timsolingga aylanadi, qo‘lida bir fonus tutib seni uyiga boshlab ketaveradi. Aytganday, qadimiy afsonalardan birida bir avliyoga, yettita gunohdan birini tanlab ol, deyishibdi. U eng yengil gunoh deb ichkilikbozlikni tanlabdi, biroq ichkilikning kasofati bilan qolgan gunohlarga ham botib ketibdi. Oltinchi qadahda shayton qoni bilan inson qoni aralashgan bo‘ladi. Uni ichishing bilanoq qalbingda yashirinib yotgan yomonlik urug‘lari darhol unib barg yozadi, injildagi xantal urug‘iday bir zumda shoxlab katta daraxtga aylanadi, o‘z soyasi bilan butun olamni qoplaydi. Ko‘p odamlar shundan keyin qaytadan o‘ziga keltirish uchun jo‘natiladi!
– Qadahlar tarixi ana shunaqa! – deb gapini tamomladi Ole. – Uni yarqiroq etik moyidek qiyomiga yetgan gaplar bilan ham, oddiy etik moyidek oddiy so‘zlar bilan ham hikoya qilib berish mumkin. Men unaqasigayam, bunaqasigayam so‘zlayveraman.
Bu Olening huzuriga ikkinchi tashrifim edi; yana hikoya tinglamoqchi bo‘lsangiz, uchinchi marta ham tashrif buyurishim mumkin.
ANNE LISBET
Anne Lisbet yosh, quvnoq, husnda tengi yo‘q, naqsh olmaday bir qiz edi. Tishlari ko‘zni qamashtiradigan darajada oppoq, ko‘zlari yonib turardi, qushday yengil raqsga tushardi, hayot kechirishi esa undan ham yengilroq edi! Xo‘sh, undan qanday farzand tug‘ildi? Jirkanch bir o‘g‘il dunyoga keldi! Shunaqayam hunukki, asti qo‘yavering! Uni tarbiyalash uchun yer qazuvchining xotiniga berishibdi. Anne Lisbetning o‘zi esa graf qasrida, hashamatli xonada istiqomat qila boshlabdi; uni shoyibaxmallarga o‘rab tashlashibdi, hatto unga shamolni ham ravo ko‘rishmabdi, hech kimning unga qattiq gapirishga haddi sig‘mas ekan: agar shunday qilishadigan bo‘lsa, uning ko‘ngli vayron bo‘lishi, kasal bo‘lib qolishi ham hech gap emas ekan. Axir u emizikli, yosh grafzodani boqarkanda! Grafzoda shunaqayam muloyim, nozik ekanki, bu shahzodani ko‘rsang xuddi farishtaning o‘zi deysan. Anne Lisbet unga shunaqayam mehribon ekanki, asti qo‘yaverasiz! Uning o‘z o‘g‘li esa bo‘tqa o‘rniga sassiq ig‘vo gaplar qaynab turgan yer qazuvchining uyida yashabdi, u xonada yolg‘iz qolib, kuni bo‘yi yig‘lab baqiraverar ekan. Hech kimning unga rahmi kelmas ekan! U holdan toyib uxlab qolguncha yig‘lar ekan, uyquda esa kishi ochlikni ham, sovuqni ham sezmaydi, umuman olganda uyqu ajoyib kashfiyot! Yillar ketidan yillar o‘tibdi. Anne Lisbetning o‘g‘li ham o‘sib katta bola bo‘libdi. U yer qazuvchining xonadonida qolib ketibdi. Anne Lisbet buning uchun ularga uzil-kesil haq to‘labdi. O‘zi shaharlik xonim bo‘lib qolibdi. U juda yaxshi yashay boshlabdi, hatto boshiga shlyapa kiyib yuribdi, biroq yer qazuvchi xotinning uyiga bir marta ham bormabdi. Borib nima ham qilardi. Bola endi ularniki bo‘lsa. Bolaga non yeyishni bilgandan keyin uni topishni ham bil, deyishibdi. Qo‘lidan ish keladigan bo‘lib qolgan ekan, unga Made Yensenning malla sigirini boqishni topshirishibdi.
Bo‘yoqchining hovlisidagi zanjirband it havo ochiq kunlari uyasining tomiga chiqib olib, o‘tgan-ketganlarga hurar, yomg‘irli kunlar esa iniga kirib ketar ekan: u yer quruq va issiq ekan-da. Anne Lisbetning o‘g‘li havo ochiq kunlari ariq bo‘yida yog‘och yo‘nib xayol surib o‘tirarkan: bahorda ariq labidagi uch dona maymunjon gulini ko‘zlab qo‘ygan ekan, «ehtimol, ular meva tugsa kerak», deb o‘ylabdi. Ana shu o‘y unga dunyo-dunyo quvonch bag‘ishlar, biroq mevaning pishishidan hech darak bo‘lmabdi. U yomg‘irda ham, shamolda ham ariq bo‘yida o‘tirarkan, kiyimlari ivib ketarkan, qattiq shamol uni yana quritib qo‘yarkan. Bordiyu boyning uyiga borib qolsa, uni shapaloq va tepkilar bilan siylasharkan, qiz va yigitlar uni isqirt, xunuk, jirkanch deb atasharkan. U bo‘lsa mehrmuhabbatsiz, shirin so‘zsiz hayot kechirishga o‘rganib qolibdi!
Xo‘sh, Anne Lisbetning o‘g‘li bu yorug‘ dunyoda nima ko‘rdi? Uning boshiga qanday kunlar tushdi? Har qanday mehribonchilik va erkalatishlardan bebahra yashabdi!
Nihoyat uni yer yuzidan ham surishibdi – shaloq bir kemada dengiz safariga jo‘natishibdi. U rul boshqaribdi, kapitan esa hadeb ichaveribdi. Bola isqirt va badnafsligi bilan nom chiqaribdi. U umrida to‘yib ovqat yemagan bo‘lsa kerak, deb o‘ylasharkan odamlar. Ha, u ana shunaqa ekan.
Kech kuz, hammayoq nam, qorong‘i, sovuq ekan; dengiz shamoli qalin kiyimlardan ham o‘tib, suyaksuyaklargacha zirqiratarkan. Suvda esa ichida ikkita, ikkita emas, bir yarimta odami bor bir yelkanli shaloq kema suzib borarkan. Bu bir yarimta odam kapitan bilan bola ekan-da. Kunbo‘yi nimqorong‘i bo‘lib, quyosh yuzini ko‘rsatmabdi, kechqurunga borib, hammayoq zimiston bo‘lib ketibdi, sovuq kuchaygandan kuchayibdi. Kapitan sovqotmay deb ichaveribdi; stol ustidan shisha bilan ryumka tushmabdi; ryumkaning oyog‘i sinib ketganidan o‘rniga moviy rangga bo‘yalgan yog‘och poya qo‘yilgan ekan. «Bir qultumi yaxshi, ikki qultumi undan ham yaxshi», – o‘ylabdi kapitan. Bola esa qoramoyga bo‘yalgan dag‘al qo‘llari bilan rulni mahkam ushlaganicha o‘tiraveribdi. U nihoyatda xunuk ekan: sochlari dag‘al, yuzlari so‘niq, turqi sovuq… Ha, yer qazuvchining bolasi, cherkov kitoblari bo‘yicha esa Anne Lisbetning o‘g‘li boshiga ana shunday kunlar tushibdi.
Shamol suvni o‘z bilganicha, kema ham o‘z bilganicha to‘lqinlantirib boraveribdi. Yelkan shishibdi, shamol kemani surib ketibdi, kema o‘qday uchibdi. Hammayoq nam, qop-qorong‘imish. Biroq, bu hammasi emas! To‘xta, to‘xta! Nima bo‘ldi o‘zi? Bu qanaqa silkinish bo‘ldi? Kema nega ko‘tarilib tushdi? Qanday voqea yuz berdiykin? Mana, u aylanib, chirpirak bo‘lib ketdi… Nima balo, jala quyib, kemani to‘lqinlar qa’riga