Ludzkie działanie. Ludwig Von Mises
on the Nature and Significance of Economic Science, wyd. 2, London 1935, s. 91 i n.
69
Oczywiście, plany mogą być również wewnętrznie sprzeczne. Czasami ich niespójność może wynikać z niewłaściwego osądu. Zdarza się jednak, że sprzeczności te są wynikiem rozmyślnych działań i służą określonemu celowi. Jeśli na przykład podany do wiadomości publicznej program rządu lub partii politycznej obiecuje wysokie ceny dla producentów a jednocześnie niskie ceny dla konsumentów, to cel połączenia takich niedających się pogodzić projektów jest zapewne demagogiczny. Wówczas program, czyli podany do wiadomości plan, jest wewnętrznie sprzeczny, ale w zamiarach jego autorów, którzy głoszą sprzeczne hasła po to, żeby osiągnąć określony cel, nie ma żadnej sprzeczności.
70
John Stuart Mill, System logiki dedukcyjnej i indukcyjnej, tłum. Czesław Znamierowski, Warszawa 1962, t. 2, s. 92.
71
W wypadku ubezpieczenia na życie na próżno wpłacona suma jest równa różnicy między wniesionymi składkami a kwotą, którą można by uzbierać w postaci oszczędności.
72
Pasjans ani samotnik nie są grami jednoosobowymi, lecz rozrywką, sposobem na zabicie czasu. Z pewnością nie stanowią one modelu funkcjonowania społeczeństwa komunistycznego, jak twierdzą John von Neumann i Oscar Morgenstern (Theory of Games and Economic Behavior, Princeton 1944, s. 86).
73
Zob. s. 237–242.
74
Należy zaznaczyć, że w tym rozdziale nie zajmujemy się cenami lub wartościami rynkowymi, lecz subiektywną wartością użytkową. Ceny są pochodnymi subiektywnej wartości rynkowej. Zob. też r. XVI.
75
Zob. Carl Menger, Grundsätze der Volkswirtschaftslehre, Wien 1871, s. 88 i n.; Eugen Böhm-Bawerk, Kapital und Kapitalzins, wyd. 3, Innsbruck 1909, cz. 2, s. 237 i n.
76
Klasy w rzeczywistości nie istnieją. To nasz umysł klasyfikuje zjawiska w celu uporządkowania wiedzy. Pytanie o to, czy określony sposób klasyfikowania zjawisk służy temu celowi, czy nie, różni się od pytania o to, czy jest on logicznie dopuszczalny, czy nie.
77
Zob. Daniel Bernoulli, Specimen theoriae novae de mensura sortis, w: Commentarii Academiae Scientiarum Imperialis Petropolitanae, t. 5, Petersburg 1738, s. 175–192.
78
Zob. Max Weber, Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre, Tübingen 1922, s. 372 oraz 149. Termin „pragmatyczny”, którego używa Weber, może być oczywiście mylący. Niewskazane jest używanie go w jakiejkolwiek innej dziedzinie niż filozofia pragmatyzmu. Gdyby Weber znał termin „prakseologia”, to prawdopodobnie wolałby go od „pragmatyki”.
79
Zob. s. 119–120.
80
Oczywiście niektóre zasoby naturalne są tak rzadkie, że wykorzystuje się je w całości.
81
W warunkach swobodnego przepływu siły roboczej podnoszenie jakości jałowej ziemi byłoby marnotrawstwem, gdyby dany obszar ziemi nie był na tyle żyzny, żeby zrekompensować całkowity koszt takiej operacji.
82
Zob. też s. 649–658.
83
Karl Kautsky, Die soziale Revolution, wyd. 3, Berlin 1911, t. 2, s. 16 i n., wyd. pol.: Karl Kautsky, Rewolucya socyalna, PPS „Proletaryat”, Kraków 1903, s. 99 i n. Na temat Engelsa zob. s. 502.
84
Solidny, sportowy trening wioślarski i regularne ćwiczenia wokalistyczne wykonywane przez śpiewaka amatora to praca introwersyjna. Zob. s. 498–499.
85
Przywódcy (Fürhrers) nie są pionierami. Prowadzą ludzi po ścieżkach wytyczonych przez pionierów. Pionier wytycza drogę przez niedostępne wcześniej obszary i nie zwraca uwagi na to, czy ktoś chce podążać nowym szlakiem, czy nie. Przywódca prowadzi ludzi do celu, który chcą osiągnąć.
86
Wydaje się, że nie istnieje angielski przekład tego wiersza. W książce Douglasa Yatesa Franz Grillparzer, a Critical Biography, Oxford 1946, t. 1, s. 57, można znaleźć krótkie omówienie. [Oryginał niemiecki w: Franz Grillparzer, Grillparzers Sämmtliche Werke, red. J. G. Cotta, Stuttgart 1887, ks. 1, s. 26–27].
87
Przekład [angielski] wiersza Nietzschego znajduje się w M. A. Mügge, Friedrich Nietzsche, New York 1911, s. 275. (Polski przekład wiersza Ecce Homo, dokonany przez Leopolda Staffa, w: Fryderyk Nietzsche, Wiedza radosna, Warszawa 1991, s. 28 – przyp. tłum.).
88
Franklin Henry Giddings, The Principles of Sociology, New York 1926, s. 17.
89
Robert M. MacIver, Society, New York 1937, s. 6–7.
90
Fiat iustitia, pereat mundus (łac.) – sprawiedliwości musi stać się zadość, nawet gdyby świat miał zginąć; Fiat iustitia, ne pereat mundus – sprawiedliwości musi stać się zadość, żeby świat nie zginął.
91
Ekonomiści, m.in. Adam Smith i Frédéric Bastiat, byli na ogół ludźmi wierzącymi i w swych odkryciach podziwiali celowy zamysł „wielkiego Reżysera Natury”. Krytykujący ich ateiści czynią im z tego zarzut, jednak nie dostrzegają oni, że szydzenie z każdej wzmianki dotyczącej „niewidzialnej ręki” w żaden sposób nie osłabia zasadniczego przesłania zawartego w poglądach głoszonych przez racjonalistyczną i utylitarystyczną filozofię społeczną. Trzeba zrozumieć, że wybór jest następujący: albo łączenie się z innymi jest procesem ludzkim, ponieważ doskonale służy zainteresowanym jednostkom i jednostki te potrafią docenić korzyści płynące z przystosowania się do warunków współpracy w społeczeństwie, albo istota wyższa nakazuje opornym ludziom posłuszeństwo prawu i autorytetom społecznym. Bez większego znaczenia jest to, czy ową istotą wyższą będzie Bóg, Weltgeist, Przeznaczenie, Wotan, czy Materialne Siły Produkcji, i jaki tytuł nada się jej dyktatorom, którzy są jej apostołami.
92
Zob. Max Stirner (Johan Kaspar Schmidt), Jedyny i jego własność, tłum. Joanna i Adam Gajlewiczowie, Warszawa 1995.
93
William James, Doświadczenia religijne, tłum. Jan Hempel, Kraków 2001, s. 30.
94
Ibid., s. 373.
95
Zob. s. 174–182.
96
Takiego