Noce i dnie Tom 1-4. Maria Dąbrowska

       WSTĘP

       I. Życie i twórczość Marii Dąbrowskiej

Dzieciństwo i edukacja. Maria Dąbrowska urodziła się 6 października 1889 r. w Russowie pod Kaliszem w zubożałej rodzinie ziemiańskiej, jako trzecie dziecko Ludomiry z Gałczyńskich i Józefa Szumskiego. Matka pisarki, ukończywszy 6-klasowe gimnazjum Józefy Szotarskiej w Kaliszu, utrzymywała się z udzielania lekcji, po czym wyjechała do Warszawy, gdzie była nauczycielką kroju i szycia na pensji Marii Matuszewskiej, pracując jednocześnie w magazynie mód sióstr Kuhnke. Ojciec, były powstaniec styczniowy, ranny w walkach pod Kozielskiem i Kuczborkiem, po wieloletniej tułaczce pracował jako rządca, m.in. w dobrach Kisielnickich w Zielonej koło Żuromina. Podczas sąsiedzkich wizyt w pobliskim majątku Rzymowskich w Kuczborku poznał swoją przyszłą żonę. W kwietniu 1884 r. Ludomira Gałczyńska i Józef Szumski zawarli związek małżeński w kościele Karmelitów na Lesznie w Warszawie. Ponieważ w dniu ślubu zmarł ojciec pana młodego, młodzi zaraz po uroczystości udali się na pogrzeb do Lisin koło Kuczborka. W 1886 r. zamieszkali w majątku Rumoka w powiecie mławskim, a Józef objął administrację majątku Szymona Rudowskiego. „Za to szanuję pamięć ojca mojego, że z konieczności życiowej i dziejowej był żołnierzem, robotnikiem kolejowym, fotografem, nauczycielem (w powstaniu i na tułaczce), a całe życie przecie – świetnym rolnikiem” – pisała Dąbrowska (Dz. 21 IV 1917)[1]. W Rumoce urodziło się pierwsze dziecko Szumskich – Adam, zmarły w niemowlęctwie na zapalenie płuc. W 1887 r. przyszedł na świat drugi syn – Jan. W styczniu 1889 r. Szumski został administratorem 400-hektarowego majątku Russów. Pełnomocnikiem właścicielki, Hildegardy Mniewskiej, był jej przyszły mąż, Kazimierz Waliszewski, historyk, pisarz i publicysta, znany rusofil, stale przebywający w Paryżu. Kiedy Szumskim urodziła się pierwsza córka, ojciec zaprosił Waliszewskiego na ojca chrzestnego (stąd drugie imię przyszłej pisarki); w księdze urodzin zapisano jej metrykalne, później nieużywane imiona: Marianna Kazimiera. Akt ten sporządzono dopiero 7/19 kwietnia 1890 r., czekano bowiem na przyjazd Waliszewskiego z Paryża. W latach następnych Szumskim rodziły się kolejne dzieci: Helena (1891), Jadwiga (1894), Stanisław (1895) i Bogumił (1896). Maria nie miała jeszcze roku, gdy w 1890 r. zmarł na dyfteryt jej starszy brat, Janek.

      Nauki początkowe pobierała w domu, a od 1901 r. uczyła się w Kaliszu w 4-klasowym Zakładzie Naukowym Żeńskim Heleny Semadeniowej, która tak wspominała rodziców pisarki:

Pani Szumska była osobą o bardzo szerokich, jak na owe czasy, i bardzo nowoczesnych poglądach. Pana Szumskiego znałam jako niesłychanie prawego, pracowitego człowieka, oddanego rodzinie, lecz mam wrażenie, że atmosfera duchowa, klimat domu, jak by się dziś powiedziało, ten twórczy fluid, którym w domu oddychały dzieci, emanował raczej z matki niż z ojca. Ojciec w polu, matka w domu[2].

We wrześniu 1904 r. Maria Szumska rozpoczęła naukę w V klasie rosyjskiego, żeńskiego gimnazjum, przerwaną 1 lutego 1905 r. wybuchem strajku szkolnego (po jego stłumieniu nie wróciła już do szkoły rosyjskiej). Początkowo uczyła się prywatnie w Kaliszu i Russowie, we wrześniu 1905 r. została umieszczona na prywatnej pensji Pauliny Hewelke w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 122. Wśród jej warszawskich nauczycieli byli m.in. późniejsi profesorowie akademiccy: Ignacy Chrzanowski, Wacław Jezierski, Tadeusz Miłobędzki i Lucjan Zarzecki. Ekonomię polityczną i socjologię wykładał w VII klasie Ludwik Krzywicki. „A właściwie wykładał nam marksizm” – wspominała Dąbrowska. – „Strasznie lubiłam te lekcje; wywarły one decydujący wpływ na mój rozwój duchowy i zapamiętałam je najlepiej ze wszystkiego, czego nas od strony humanistyki uczono w szkole”[3]. Wiosną 1907 r. wyjechała na studia przyrodnicze do Lozanny, w następnym roku przeniosła się do Brukseli, gdzie kontynuowała studia na Université Libre de Bruxelles i uzyskała stopień kandydata nauk przyrodniczych (grade de candidat en sciences naturelles). Uczęszczała też na wykłady z nauk społecznych i filozoficznych na prowadzonym przez socjalistów Université Nouvelle de Bruxelles. Tu poznała Mariana Dąbrowskiego, przebywającego na emigracji działacza socjalistycznego i publicystę, z którym 26 lipca 1911 r. zawarła w kościele protestanckim związek małżeński. W czasie studiów oboje działali wśród młodzieży pozostającej pod silnym wpływem PPS-Frakcji Rewolucyjnej,