Tłumaczenie pisemne na język polski. Zofia Kozłowska
w wersji nietłumaczonej. Przykładem mogą być tytuły gazet i czasopism, nazwy firmowe itp.
Jak donosi włoski dziennik „ Corriere della Sera ”, powołując się na kręgi watykańskie […] [www04].
Jeśli tytuły zapisane są alfabetem niełacińskim, wtedy warto zastosować inną technikę, to znaczy transfer pośredni (za pomocą transkrypcji lub transliteracji – zob. przykład).
Jak donosi gazeta „ Kommiersant ”, Moskwa może zdecydować się na wprowadzenie sankcji […] [www05].
W takich przypadkach często dodajemy hiperonim (w przytoczonych tu przykładach włoski dziennik, gazeta), który jest niewielkim dodatkiem, a znacząco ułatwia zrozumienie.
Odpowiednik uznany. Technikę tę należy stosować w przypadku elementów kulturowych, realiów, przede wszystkim nazw własnych27, które w języku docelowym i w kulturze docelowej (tzn. polskiej) są opisane, dobrze znane, mają pewną tradycję. Te najlepiej rozpoznawalne figurują w encyklopediach, słownikach lub podręcznikach. Wyrazistym przykładem są imiona i nazwiska znanych postaci historycznych – królów, książąt, słynnych przedstawicieli świata sztuki, literatury i nauki: Louis XIV to Ludwik XIV, Николай II to Mikołaj II, Johann Sebastian Bach to Jan Sebastian Bach, Jean-Jacques Rousseau to Jan Jakub Rousseau, a Дмитрий Менделеев to Dymitr Mendelejew. Imiona zostały spolszczone, a pisownię nazwisk dostosowano do zasad polskiej ortografii. Gdy dochodzą przydomki, najczęściej stosowana jest technika mieszana, tzn. spolszczone imię i przetłumaczony przydomek: Владимир Красное Солнышко – Włodzimierz Czerwone Słoneczko; Lorenzo il Magnifico – Wawrzyniec Wspaniały; Carolus Magnus, fr. Charlemagne, niem. Karl der Grosse – Karol Wielki. Czasem mieszanka ma jeszcze inny charakter: Юрий Долгорукий – Jerzy Dołgoruki. Imię zostało spolszczone, natomiast przydomek zapisano w transkrypcji z adaptacją morfologiczną (jak polski przymiotnik).
Odpowiednik uznany stosuje się przede wszystkim w odniesieniu do nazw geograficznych, nazw urzędów i instytucji. Są odpowiednie spisy – jeśli chodzi o egzonimy, najpewniejszym źródłem są broszury i protokoły z posiedzeń Komisji Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej (www09).
Transfer pośredni. W przypadku przeniesienia do tekstu polskiego wyrazu z tekstu napisanego w języku posługującym się innym alfabetem (niełacińskim), może on pozostać w postaci wyjściowej lub – co jest zdecydowanie częstsze – być zapisany za pomocą transkrypcji lub transliteracji. Tę ostatnią spotykamy dziś niemal wyłącznie w opisach bibliograficznych (transliteracją posługują się powszechnie biblioteki).
W transkrypcji natomiast podaje się nazwy mocno osadzone w kulturze wyjściowej. Dobrą ilustracją są nazwy potraw, przy czym niekiedy jest kilka wersji zapisu, co świadczy o tym, że nie jest to utrwalone zapożyczenie, lecz właśnie technika tłumaczeniowa:
чурчхела czurczchela lub czurczela – różne wersje zapisu – to gruziński przysmak, przekąska w formie warkoczy z gęstego syropu z winogron;
буузы, позы buuzy, pozy – buriackie pierożki z mięsem, gotowane na parze;
ряженка rjażenka, riażenka – rodzaj jogurtu.
Transfer z modyfikacją. Tworząc nowy wyraz (w tym wypadku zaczerpnięty z języka rosyjskiego) na gruncie polszczyzny, tłumacz stosuje transkrypcję, której towarzyszy adaptacja morfologiczna, czyli nadanie obcemu słowu cech rodzajowych i fleksyjnych. Oznacza to, że wyraz użyty przez tłumacza po raz pierwszy nabierze właściwości charakterystycznych dla języka polskiego, dostosuje się do jego wymogów systemowych – co stanie się widoczne na poziomie zapisu (a więc równocześnie na poziomie fonetycznym i ortograficznym), a także na poziomie fleksyjnym (dostosowanie do polskich wzorców odmiany). Porównaj:
тефте ли – tiftele (lub też teftele, cziftele),
Jak wspomniano wcześniej, najczęściej takiemu wyrazowi towarzyszy krótki opis w tekście lub w przypisie (buuzy – buriackie pierożki z mięsem gotowane na parze). Za formę bardzo skrótowego objaśnienia możemy również uznać dodanie bezpośrednio w tekście tzw. hiperonimu, czyli wyrazu o szerszym znaczeniu, który pomoże zrozumieć, o czym jest mowa w tekście – pierożki buuzy.
W dziedzinie kulinariów chyba najwyraźniej widać przejawy globalizacji. Fascynacja egzotyczną kuchnią rodzi potrzebę nazywania potraw w języku docelowym, czyli tu polskim. Niektóre z nazw wchodzą na stałe do obiegu i nawet figurują w słownikach, choć czasem mają warianty, jak na przykład ratatuj lub ratatuja w Wielkim słowniku ortograficznym PWN [www06] – wtedy stają się zapożyczeniami.
Technikę transferu z modyfikacją zilustrujmy jeszcze jednym przykładem – nazwą pewnego dania kuchni ormiańskiej. Nazwa przywędrowała do nas za pośrednictwem języka rosyjskiego, w którym ma ona postać аджапсандали. W tekstach po polsku pojawia się w trzech wersjach, a mianowicie:
• adżapsandali – bez adaptacji gramatycznej, wyraz nieodmienny;
• adżapsandal – rzeczownik rodzaju męskiego, odmienny;
• adżapsandał – jak wyżej, tylko wersja bardziej oswojona, bo natychmiast kojarzy się z „sandałem” (jako wzorcem odmiany).
Istnienie kilku wariantów nazwy świadczy o tym, że nie mamy do czynienia z odnotowanym w słownikach zapożyczeniem, lecz ze skutkami zastosowania techniki tłumaczeniowej.
Odpowiednik opisowy. Opis stosuje się wtedy, gdy dane słowo należy do tzw. leksyki bezekwiwalentowej, czyli nie ma swojego odpowiednika słownikowego w języku docelowym, i gdy równocześnie tłumacz rezygnuje z dokonania transferu (kierując się różnymi względami – przede wszystkim kryterium zrozumiałości dla odbiorcy). Zamiast dokonania transferu bezpośredniego tłumacz podaje w tekście mniej lub bardziej rozbudowaną definicję, to znaczy zastępuje wyraz bezekwiwalentowy opisem. Na przykład w tekście rosyjskim poświęconym znakom pamięci – inicjatywie upamiętnienia ofiar represji stalinowskich w Rosji poprzez umieszczenie tabliczek na elewacjach domów28 – pojawiło się wyrażenie водоразборная будка. W takim właśnie „domu” mieszkał jeden z aresztowanych podczas czystek. Wyrażenie to, quasi-termin, nie ma swojego słownikowego ekwiwalentu w języku polskim. W takim przypadku dobrym rozwiązaniem jest odpowiednik opisowy – altanka, w której mieści się punkt czerpania wody. Często też idzie on w parze z odpowiednikiem funkcjonalnym, o czym będzie mowa dalej. W powyższym przykładzie altanka jest odpowiednikiem rosyjskiego słowa будка właśnie ze względu na pełnioną funkcję.
Kalka (tłumaczenie syntagmatyczne). Technika ta polega na dosłownym tłumaczeniu wyrażenia z języka obcego – słowo po słowie, z ewentualną modyfikacją szyku, jeśli wymaga tego język docelowy. Na przykład w języku rosyjskim miejsce przymiotnika (a nawet wielu przymiotników) w stosunku do rzeczownika określanego jest stałe – i znajduje się zawsze w prepozycji. Dobrym przykładem nagromadzenia przymiotników są nazwy instytucji:
Российский государственный гуманитарный университет.
Tłumacząc
Krzysztof Hejwowski (2015: 95) uważa, że zastosowania odpowiedników uznanych nie należy zawężać jedynie do nazw instytucji i organizacji, choć często ekwiwalenty określeń zwyczajowych bywają mało znane i trudno mówić o wysokim stopniu ich „uznania”. Autor podaje przykład
Projekt pod tytułem