Rozwijanie poczucia własnej wartości u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Danuta Wosik-Kawala
cele. Jego „ja idealne” nie jest odległe od realnego obrazu własnej osoby. Jednostka taka zna własne możliwości, jest świadoma swoich mocnych i słabych stron, posiada swój światopogląd oraz indywidualną hierarchię wartości. Jest przekonana o słuszności obranej drogi życiowej, a jednocześnie potrafi elastycznie podejść do własnych wyborów czy poglądów, biorąc przy tym odpowiedzialność za podjęte decyzje. Dla takiej osoby ważni są inni ludzie, jednak nie stara się ona za wszelką cenę zyskać ich sympatii czy akceptacji, sama też nie próbuje dominować nad innymi.
Człowiek oceniający siebie pozytywnie wierzy w swoje możliwości, potrafi poprosić o pomoc czy też wsparcie, dostrzega i docenia inne osoby, jest pełen ufności, a także nadziei. Ważne jest, że potrafi zaakceptować swoje uczucia i emocje, w wyborach kieruje się rozumem i rozsądkiem, akceptuje siebie
takim, jaki jest, zarówno z mocnymi, jak i słabszymi stronami (por. A. Rożnowska 2005, s. 63).
Człowiek posiadający pozytywny obraz własnej osoby potrafi w sytuacji zagrożenia obronić poczucie własnej wartości na wiele różnych sposobów. Najbardziej znany to stosowanie autoafirmacji, która polega na
[…] kompensacji braku pozytywnych przekonań na swój temat w jednej dziedzinie pozytywnymi ocenami własnego funkcjonowania w innej sferze działań (M. Porębiak 2005, s. 96–97).
Poczucie własnej wartości ma duży wpływ na podejmowanie przez jednostkę różnych działań. Jeżeli ocena samego siebie jest adekwatna, to podejmowane działania odpowiadają realnym możliwościom człowieka. Lekko podniesiony poziom samooceny niesie bowiem dla jednostki wiele korzyści, m.in. redukuje lęk, niepokój, pozwala formułować ambitne cele i podejmować trudne zadania, a dzięki mechanizmowi autoafirmacji umożliwia przystosowawcze radzenie sobie z doznanymi porażkami (J. Chodkiewicz 2005, s. 15).
Pozytywne przekonanie o własnej wartości daje człowiekowi poczucie bezpieczeństwa, co znacznie wpływa na jego lepsze funkcjonowanie w społeczeństwie, pozwala łatwiej iść przez życie, osiągać wyznaczone cele, nie bać się wyzwań i mieć świadomość własnej przydatności w społeczeństwie (S. Szmagaj 2002, s. 59).
Osoba oceniająca siebie negatywnie nie uważa siebie za jednostkę ważną i lubianą, posiadającą jakiś talent. Twierdzi, że nie jest ważna dla innych osób. Nie lubi ryzyka, nowych sytuacji, wyzwań. Nie oczekuje od siebie zbyt dużo, twierdzi, że mimo starań i tak do niczego nie dojdzie. Sądzi, że nie ma kontroli nad swoim życiem. Przyszłość widzi pesymistycznie (S. Wegscheider-Cruse 2002, s. 10).
Niezmiernie niekorzystnym uczuciem jest poczucie niższości, w wyniku którego człowiek tworzy negatywny obraz samego siebie. Skutkiem tego jest podchodzenie do rzeczywistości ze strachem, prowokowanie wielu niepowodzeń niemających żadnych obiektywnych podstaw i jednocześnie możliwych do uniknięcia. Niskie poczucie własnej wartości hamuje aktywność i twórczą inicjatywę jednostki. Niejednokrotnie przejawia się w rezygnacji z atrakcyjnej szkoły, pracy czy funkcji społecznej, spowodowanej niewiarą w możliwość poradzenia sobie, sprostania zadaniom. Dość często osoby o niskim poczuciu własnej wartości pozostają w stanie ciągłego napięcia wewnętrznego, dręczy ich niepokój, który może spowodować nieoczekiwane dla otoczenia zachowanie się, ponieważ taka osoba może przejawiać postawy i czynności obronne wyrażające się w agresji, dezorientacji czynnościowej lub ucieczce od życia. Wynikiem takiego zachowania może być maskowanie poczucia zagrożenia wewnętrznego przez izolację społeczną i unikanie tych osób, które są uważane za źródło zagrożenia (L. Niebrzydowski 1989, s. 37). Negatywna ocena siebie nawet przy bardzo wysokim poziomie intelektualnym może doprowadzić do niewykorzystania swoich możliwości, do depresji, niepokoju, a także zachowań autodestrukcyjnych (K. Baumann 2005, s. 27).
Jeśli dziecko jest przekonane i wierzy w to, że jest niewiele warte, jego zachowanie będzie zmierzało do potwierdzenia takiego obrazu samego siebie, zgodnie z zasadą samospełniającej się przepowiedni. Dziecko mające obraz siebie jako kogoś gorszego, nielubianego, będzie przeczulone na wszystko to, co „potwierdzi” jego mniemanie o sobie, i będzie się zachowywało właśnie w taki sposób (S. Siek 1986a, s. 254). Uczniowie o niskim poczuciu własnej wartości są zazwyczaj mało aktywni, ponieważ nie wierzą w swoje możliwości, przez co nie podejmują wielu zadań (zwłaszcza tych trudnych), z góry zakładając, że im nie sprostają. Bywa też tak, że po podjęciu jakiegoś zadania szybko się zniechęcają i go nie kończą. Sytuacje takie niejednokrotnie są przyczyną niskich osiągnięć w nauce, co sprawia, że ci uczniowie jeszcze mniej wierzą w siebie i coraz bardziej ograniczają swoją aktywność. Nie odnosząc sukcesów, nie mogą odegrać w grupie pozytywnej roli, niskie poczucie własnej wartości utrudnia im zatem zaspokajanie wielu potrzeb, takich jak: potrzeba uznania, znaczenia, pozytywnych kontaktów interpersonalnych. Niezaspokojone potrzeby mogą prowadzić do zaburzeń w zachowaniu, do lęku i zahamowania społecznego, nadmiernej wrażliwości na opinie innych ludzi. Osoby o niskim poczuciu własnej wartości uważają, że nie są w stanie zaimponować rówieśnikom i dlatego niejednokrotnie unikają kontaktów z nimi. Często zamykają się w sobie i mają skłonność do nadmiernej samoanalizy oraz analizy faktów i zdarzeń, w których brali udział (A. Leśniak 2003, s. 35). Zdarza się, że odczuwają lęk przed codziennymi kontaktami międzyludzkimi, obawiają się o to, jak wypadną w oczach innych (por. H. Kulas 1986, s. 72). To napięcie prowadzi do postrzegania sytuacji społecznych jako trudnych. Swoje kontakty interpersonalne opisują oni jako kłopotliwe. Nawiązanie przyjaźni przysparza im wiele trudności, co prowadzi do poczucia osamotnienia. Są to na ogół ludzie zamknięci w sobie, introwertywni, lękliwi społecznie, niezaradni, wykazujący skłonność do nadmiernej samoanalizy, poczucia winy, niższej wartości (H. Kulas 1983, s. 405; Z. Pietrasiński 1977, s. 60–61). Niskie poczucie własnej wartości może doprowadzić do alterofobii, czyli lęku aktualizującego się w sytuacjach interakcji społecznych, w których jednostka jest w centrum zainteresowania innych ludzi i skupia na sobie ich uwagę, a dodatkowo istnieje także potencjalna lub rzeczywista możliwość oceny jej przez innych ludzi. Do tego rodzaju sytuacji można zaliczyć m.in. odpowiedź ucznia przed nauczycielem i klasą, zabieranie głosu w dyskusji i rozmowie (B. Harwas-Napierała 1986, s. 435–436). Może również skutkować zaburzeniami w zachowaniu, takimi jak: dezorganizacja i obniżenie poziomu działania (np. jąkanie), trudności w wypowiadaniu wraz z towarzyszącymi im charakterystycznymi symptomami fizjologicznymi (czerwienieniem się, drżeniem rąk, nadmiernym poceniem się itp.) oraz wycofywanie się z kontaktów z innymi ludźmi, bierność społeczna. Osoby te często odczuwają własną izolację, samotność i smutek (por. D. Wosik-Kawala 2007, s. 41).
Zdarza się, że osoby posiadające niewłaściwy obraz samego siebie popadają z niezadowolenia z siebie w przesadną pewność i podejmują się zadań przewyższających ich możliwości.
U osób o zawyżonym, zbyt wysokim poczuciu własnej wartości występuje dość często rezygnacja z podjętych działań, zmniejszona odporność w sytuacji zagrożenia, nadmierna samokontrola, brak szczerości, jak również konflikty z otoczeniem (H. Kulas 1986, s. 79–80). Bywa również, że osoby takie nie są popularne, często są postrzegane jako zarozumiałe, co wynika przeważnie z ich bezkrytycznego samozadowolenia, wręcz samouwielbienia i powoduje poważne trudności w uspołecznieniu jednostki. U osób mających zbyt wyidealizowany obraz siebie można wyróżnić pewne objawy, m.in.: stawianie sobie surowych, zbyt wysokich wymagań przekraczających możliwości danej osoby, co prowadzi do porażki i niechęci do siebie, oskarżanie siebie za niewypełnianie postawionych sobie wymagań czy zadań, frustrowanie siebie, odmawianie sobie czegoś, udręczanie się, a także odczuwanie pogardy wobec siebie, co może skutkować autodestrukcją – w rzeczywistości lub tylko w marzeniach. Osoby o wysokim, wyidealizowanym obrazie samego siebie odczuwają silną potrzebę perfekcji, bycia doskonałym pod każdym względem, potrzebie tej bardzo często towarzyszy przesadna, nadmierna ambicja, chęć bycia w centrum uwagi (S. Siek 1986b, s. 101–107).
Należy pamiętać, że pomiędzy tymi charakterystykami istnieje wiele stanów pośrednich. Jednak aby pracować nad poczuciem własnej wartości,