Dietetyka kliniczna. Отсутствует
i osoby, które opiekę tę organizują, ani przez same osoby starsze i ich opiekunów. Utrwalane jest też przekonanie o nieskuteczności modyfikacji dietetycznych w starości.
Starość jednak jest heterogeniczna, obok osób charakteryzujących się złym stanem zdrowia jest wiele osób w dobrej kondycji zdrowotnej, które podejmują działania sprzyjające wydłużeniu życia (np. regularną aktywność fizyczną, ćwiczenia pamięci czy zmianę diety). Zwraca się również uwagę, że pokolenie będące obecnie na przedpolu starości, czyli osoby w wieku 50–60 lat, jest znacznie bardziej świadome w porównaniu z poprzednimi, w efekcie czego należy się spodziewać wzrostu odsetka osób prezentujących bardziej otwartą postawę wobec rekomendacji dietetycznych modyfikujących dotychczasowy sposób żywienia.
Próbując zdefiniować optymalny sposób żywienia dla osób w wieku podeszłym konieczne jest zdanie sobie sprawy, że istnieją dwa rodzaje rekomendacji, których elementy muszą być brane pod uwagę w zależności od indywidualnej sytuacji analizowanej osoby starszej: rekomendacje dietetyczne dla normalnego starzenia (które uwzględniają powstające wraz z upływem czasu zmiany w organizmie) oraz rekomendacje dietetyczne dla patologicznego starzenia (które biorą pod uwagę występujące u poszczególnych osób procesy chorobowe).
3.2. Starzenie normalne a patologiczne
Starzenie normalne (zwyczajne) to takie, które zachodzi w nieobecności chorób, a więc w trakcie którego obserwuje się jedynie występowanie zmian wynikających z upływu czasu. Jego efektem jest stosunkowo niewielkie pogorszenie funkcji narządów. W warunkach podstawowych równowaga wewnątrzustrojowa nie zostaje zachwiana, ale zadziałanie stresu (rozumianego jako dowolny działający czynnik potencjalnie patogenny) utrudnia utrzymanie homeostazy. Choć więc samo starzenie nie wywołuje chorób, to jednak ułatwia ich występowanie, gdyż wraz z wiekiem coraz słabsze bodźce są potrzebne do wytrącenia organizmu z zakresu homeostazy. Podstawowe zmiany w przewodzie pokarmowym wynikające z normalnego starzenia przedstawiono w tabeli 3.1.
Tabela 3.1. Zmiany w przewodzie pokarmowym towarzyszące procesowi starzenia
Starzenie patologiczne to takie, które jest przyspieszane przez występujące procesy chorobowe. W jego efekcie obserwuje się zmiany narządowe, które są sumą tych wynikających z normalnego starzenia i tych wynikających z chorób. Istnieje wiele chorób, których ryzyko narasta z wiekiem. Należą do nich również choroby dietozależne, np. cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, miażdżyca czy osteoporoza. Coraz więcej badań wskazuje również na potencjalny związek sposobu żywienia ze zwiększonym ryzykiem zaburzeń funkcji poznawczych.
3.3. Rekomendacje żywieniowe dla normalnego starzenia
3.3.1. Znaczenie dobrego stanu odżywienia w starości
Stan odżywienia – definiowany jako stan organizmu człowieka, który wynika ze zwyczajowego spożycia żywności i związanego z nim procesu wchłaniania oraz wykorzystania wchodzących w skład posiłku składników odżywczych – wpływa na stan zdrowia człowieka w każdym wieku. Jeśli jest prawidłowy, to zmniejsza ryzyko występowania wielu patologii, a w przypadku ich obecności – ułatwia proces leczenia. Ryzyko wystąpienia gorszego stanu odżywienia rośnie wraz z wiekiem, szczególnie zagrożone są więc nim osoby starsze. W związku z tym jedną z najważniejszych rekomendacji dietetycznych w normalnym starzeniu jest regularna ocena stanu odżywienia.
Kompleksowa ocena stanu odżywienia, niezależnie od wieku badanego, powinna obejmować kilka elementów:
● wywiad żywieniowy z oceną dobowego spożycia makro- i mikroskładników;
● pomiary antropometryczne: wzrost, masa ciała, obwód pasa, które pozwalają wyliczyć wskaźniki charakteryzujące stan odżywienia, np. BMI (body mass index – wskaźnik masy ciała) czy WHR (waist-to-hip ratio – wskaźnik talia–biodra); ponadto obwód ramienia, obwód łydki;
● wybrane badania laboratoryjne (hematologiczne i biochemiczne np. morfologia, rozmaz, gospodarka lipidowa, albumina, CPR [C-reactive protein – białko C-reaktywne]).
3.3.2. Optymalny wskaźnik masy ciała w starości
BMI (obliczany jako iloraz masy ciała wyrażonej w kilogramach przez wzrost w metrach podniesiony do kwadratu) w starości jest mniej wiarygodny i nie powinien być jedynym miernikiem oceny stanu odżywienia. Z wiekiem zmniejsza się wzrost, co traktowane jest jako proces naturalny i wynika – przynajmniej częściowo – ze spłaszczania kręgów i obniżenia uwodnienia krążków międzykręgowych prowadzącego do zmniejszenia ich wysokości. Spadek wzrostu rozpoczyna się już po 30. roku życia i do 70. roku życia wynosi średnio ok. 3,0 cm dla mężczyzn i 5,0 cm dla kobiet. Po 70. roku życia proces ten ulega nasileniu i przeciętny mężczyzna w wieku 80 lat jest niższy o 5,0 cm, a przeciętna kobieta – aż o 8,0 cm niż dawniej. W efekcie tych zmian obserwuje się wzrost wartości BMI u osób starszych o 1,5–2,5 kg/m2, mimo braku zmiany masy ciała w tym czasie. Z reguły we wczesnej starości (tj. od 65. do 74. roku życia) masa ciała ulega zwiększeniu, co związane jest z fizjologicznym wzrostem zawartości tkanki tłuszczowej. Oceniając BMI, trzeba też brać pod uwagę inne zmiany w składzie ciała, które zachodzą w procesie starzenia, tj. zmniejszenie ilości beztłuszczowej masy ciała oraz wody w ustroju. Dodatkowo rzetelna ocena wzrostu u osób starszych może być trudna np. ze względu na pochyloną sylwetkę, konsekwencje złamań kompresyjnych trzonów kręgów (u chorych z osteoporozą) czy zaburzenia równowagi i trudności z utrzymaniem niepodpartej pozycji pionowej.
U osób w podeszłym wieku, inaczej niż u młodszych dorosłych, powinno się definiować odpowiednią, tj. pożądaną masę ciała. Zwraca się przy tym uwagę, że rekomendowana przez Światową Organizację Zdrowia (World Health Organization, WHO) klasyfikacja dla BMI, z zakresem normy 18,50–24,99 kg/m2 nie jest odpowiednia dla osób w wieku podeszłym. American Committee on Diet and Health dla osób powyżej 65. roku życia jako pożądane BMI wskazuje zakres 24–29 kg/m2 (a dla osób od 55. do 65 roku życia – 23–28 kg/m2). Inne amerykańskie rekomendacje podają zakres 22–27 kg/m2. W Europie jak dotychczas nie sformułowano żadnych oficjalnych rekomendacji odnoszących się do omawianej kwestii. Preferowanie wyższego zakresu w starości wiąże się nie tylko ze zmniejszeniem wysokości ciała, lecz także wynika z doniesień, że największe ryzyko śmiertelności u osób starszych (zamieszkujących w środowisku domowym, w wieku 65+) odnotowano przy wartościach BMI poniżej 23 kg/m2. Z kolei na podstawie analizy wyników 15-letnich badań dotyczących związku między BMI a śmiertelnością wśród osób starszych po 70. roku życia (n = 2628) Dey i wsp. zaobserwowali, że jej najmniejsze ryzyko występuje u niepalących starszych mężczyzn z BMI w przedziale 27–29 kg/m2 i u niepalących starszych kobiet z BMI w przedziale 25–27 kg/m2. Choć nie ma jednoznacznych rekomendacji dotyczących optymalnego BMI w starości, to jednak nie budzi wątpliwości, że dla osób starszych optymalne są wyższe zakresy niż dla młodszych dorosłych.
Niepokojące jest więc to, że wraz z rozwojem badań nad otyłością oraz zwiększeniem nacisku na jej prewencję i zwalczanie, wiele osób starszych z BMI powyżej 25 kg/m2 próbuje na własną rękę się odchudzać (uznając, że ma groźną dla zdrowia nadwagę, zgodnie z klasyfikacją WHO). Redukowanie masy ciała u osób starszych jest kwestią niejednoznaczną, nie tylko wobec danych na temat przeżywalności przedstawionych powyżej, lecz także doniesień, że osoby starsze z BMI ok. 27 kg/m2 charakteryzują się lepszymi wynikami leczenia podczas hospitalizacji niż pacjenci z niższym BMI (tzw. paradoks otyłości).
Zamierzona utrata masy ciała