Historia nowoczesnych stosunków międzynarodowych. Wojciech Rojek

      Skład wersji elektronicznej na zlecenie Wydawnictwa Naukowego PWN: mobisfera.pl

      Wstęp

      Niniejszy podręcznik stanowi próbę przybliżenia czytelnikowi złożonej problematyki historii stosunków międzynarodowych w schyłkowym okresie wieku XIX oraz w XX stuleciu. Jest on skierowany przede wszystkim do studentów tak dziś popularnego kierunku, jakim są stosunki międzynarodowe, ale także słuchaczy historii. Wolno wszakże mieć nadzieję, że sięgną poń wszystkie osoby zainteresowane powszechnymi aspektami nieodległej przeszłości, w której szczególnie mocno tkwią przecież korzenie otaczającego nas świata.

      Poszczególne, nieraz bardzo złożone zagadnienia starano się prezentować w miarę ogólnie, tak by czytelnik mógł sobie po lekturze wypracować syntetyczny obraz wydarzeń międzynarodowych, by nadmiar szczegółów nie powodował zagubienia czy wręcz niemożności spojrzenia na  zachodzące w  przeszłości procesy z szerszej perspektywy. W rezultacie, przyjmując takie założenie, pomijano szereg wątków lub też ich aspektów, mając przede wszystkim na uwadze konieczność ogarnięcia całości analizowanych kwestii i nieprzytłaczania odbiorcy nadmiarem faktografii.

      Całość obszernego materiału została podzielona na trzy zasadnicze części. Punktem wyjściowym pierwszej z nich, a zarazem całości rozważań, stały się następstwa wojny francusko-pruskiej z lat 1870–1871, które zasadniczo zmieniły układ sił w ówczesnej Europie, a w konsekwencji również w świecie. W okresie tym „stary kontynent” w sposób bezdyskusyjny – wyjąwszy obie Ameryki, a zwłaszcza północną część tego kontynentu – władał jeszcze światem.

      Druga partia materiału obejmuje lata począwszy od I wojny światowej, zwanej nie bez racji przez jej uczestników „wielką wojną”, poprzez międzywojenne interludium, a  na  okresie II  wojny światowej skończywszy. Mieliśmy wówczas do czynienia ze światem stojącym w obliczu braku równowagi. Stary, dobrze znany porządek legł był w gruzach, a nowy jeszcze się nie narodził. W rezultacie rozliczne, wielokierunkowe starania o  stworzenie stabilnych podstaw międzynarodowego ładu nie przynosiły początkowo pozytywnych rezultatów. Kwestię tę uregulowano ostatecznie dopiero po drugiej ze światowych wojen.

      Część trzecia rozpoczyna się z chwilą zakończenia II wojny światowej, a kończy zjednoczeniem Niemiec i rozpadem ZSRR. Są to niewątpliwie wydarzenia o kluczowym znaczeniu dla rozwoju współczesnego świata. Stosunki międzynarodowe zostały w owym okresie zdominowane przez układ bipolarny, w którym czołową rolę odgrywały Waszyngton z jednej strony i Moskwa z drugiej. Nie znaczy to, oczywiście, że w relacjach międzypaństwowych nie zachodziły wówczas istotne procesy niemieszczące się w tym dychotomicznym podziale.

      Należy poczynić parę uwag natury warsztatowej. Po pierwsze, sprecyzowania wymaga w tym kontekście często pojawiający się termin „koniec wojny”. Otóż, jak wiadomo, z prawnego punktu widzenia oznacza on likwidację skutków wojny w formie traktatu pokojowego lub innego rodzaju prawno-międzynarodowego uregulowania. Na kartach niniejszej pracy posłużono się jednak bardziej powszechnym odbiorem tego wyrażenia, sprowadzającym się do zakończenia działań wojennych.

      Po drugie, mówiąc o licznych organizacjach i strukturach międzynarodowych, starano się podawać w nawiasach ich nazwy w językach europejskich, a zwłaszcza w języku angielskim. Skrótowce tych nazw tworzono – zależnie od stopnia ich przyswojenia – bądź od nazwy polskojęzycznej, bądź też obcej. Po trzecie nazwy geograficzne podawano z reguły w wersji funkcjonującej w języku polskim. Po czwarte nazwiska chińskie, jak również chińskie nazwy geograficzne starano się zapisywać w obowiązującej współcześnie transkrypcji pinyin, podając zarazem w nawiasach wersję starą, często lepiej przyswojoną w języku polskim, a utworzoną w XIX-wiecznym systemie Wade-Gilesa. Nazwiska i nazwy w innych nieeuropejskich językach zapisywano według zasad przyjętych w wydawnictwach encyklopedycznych PWN. Po piąte, zgodnie z zasadą preferowaną przez kultury wschodnie, a zwłaszcza chińską i japońską, mówiąc o postaciach z tego rejonu świata podawano najpierw nazwisko, a następnie imię. Po szóste wreszcie zadaniem rozbudowanego spisu treści jest maksymalne ułatwienie czytelnikowi sprawnego docierania do interesujących go w danym momencie wydarzeń. Analogiczną rolę pełni indeks nazwisk.

      Wybór literatury nazwano „bibliografią selektywną”, gdyż – wobec ogromu piśmiennictwa – próba zaprezentowania czytelnikowi całości dorobku w tym zakresie wydaje się niemożliwa, wręcz bezzasadna. Skoncentrowano uwagę odbiorcy na pozycjach polskojęzycznych, zwłaszcza na książkach, pomieszczając w zestawieniu jedynie kluczowe dla poruszanych w pracy zagadnień opracowania obcojęzyczne, w większości wypadków anglojęzyczne.

      Autor zdaje sobie sprawę ze złożoności i wielowątkowości materii, z którą dane mu było się zmierzyć. Ma świadomość, że na wiele z poruszanych kwestii można by spojrzeć dogłębniej lub odmiennie. W związku z tym autor prosi czytelników o przekazywanie wszelkiego rodzaju uwag i sugestii pod adresem Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego.

      CZĘŚĆ I

      Schyłek starego świata: „La belle epoque” 1871–1914

      I. Powojenne przetasowania

      Konsekwencje wojny francusko-pruskiej

      Najistotniejszą konsekwencją wojny francusko-pruskiej z lat 1870–1871 było proklamowanie 18 stycznia 1871 r. w galerii lustrzanej pałacu wersalskiego Cesarstwa Niemieckiego (Deutsches Kaiserreich). Układ sił w Europie, a zatem i na świecie bardzo się wówczas zmienił. Trudno się zgodzić z  Józefem Feldmanem, że „rok 1871 nie oznacza w dziejach Europy tak zasadniczego przeobrażenia w całokształcie stosunków, jak rok 1815 lub 1919”. Przeciwnie, powstanie cesarstwa, zwłaszcza w dłuższej perspektywie czasowej, jest porównywalne z rokiem 1815, ale już rok 1919 ma niewątpliwie mniejsze znaczenie. Zastąpić go w tej roli mógłby bez wątpienia rok 1945.

      Drugim aspektem tego starcia, o którym warto pamiętać, było otwarcie „kwestii rzymskiej”. Otóż 20 września 1870 r. korpus włoski pod gen. Raffaele Cardoną wkroczył do tak bardzo pożądanego przez Królestwo Włoch Rzymu. Siły papieskie ograniczyły się do symbolicznego oporu. Włosi rozbili mur Aureliana koło Porta Pia i bez walki opanowali Wieczne Miasto. Następnie 2 października ludność Państwa Kościelnego opowiedziała się za połączeniem z królestwem. Wymazane zatem zostało z mapy Europy patrimonium Sancti Petri. Kres świeckiej władzy biskupa