Potop, tom drugi. Генрик Сенкевич
zaniepokoiła w końcu dwór carski do tego stopnia, że został ogłoszony buntownikiem i ścięty wraz z synem, co stało się powodem buntu wojskowego, a w XIX w. tematem opery Modesta Musorgskiego Chowańszczyzna. [przypis edytorski]
7
zali (daw.) – czy, czyżby. [przypis edytorski]
8
dictum (łac.) – zdanie, wyrażenie, żart, rozkaz. [przypis edytorski]
9
ona (daw.) – ta. [przypis edytorski]
10
ordynans (z łac.) – rozkaz. [przypis edytorski]
11
bekowisko – rykowisko, pora godowa, kiedy jelenie walczą o samice. [przypis edytorski]
12
kruty ne werty (z ukr.) – dosł. kręć nie wierć; jak się nie obrócić. [przypis edytorski]
13
siromacha (z daw. ukr.) – wilk. [przypis edytorski]
14
charakternik (z ukr.) – czarownik. [przypis edytorski]
15
Lubomirski, Jerzy Sebastian herbu Szreniawa bez Krzyża (1616–1667) – marszałek wielki koronny, później hetman polny koronny i starosta spiski; w latach 60. przywódca rokoszu, który ograniczył absolutystyczne dążenia Jana Kazimierza; zmarł na wygnaniu. [przypis edytorski]
16
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]
17
febris (łac.) – gorączka, dreszcze. [przypis edytorski]
18
banit – dziś: banita, skazany na wygnanie. [przypis edytorski]
19
defensor patriae (łac.) – obrońca ojczyzny. [przypis edytorski]
20
hufnal – duży gwóźdź o kwadratowym przekroju. [przypis edytorski]
21
garłacz – broń palna, ładowana od przodu, o rozszerzanej lufie, rozmiaru pośredniego pomiędzy pistoletem a karabinkiem. [przypis edytorski]
22
kulbaka – wysokie siodło. [przypis edytorski]
23
jaźwiec – borsuk. [przypis edytorski]
24
na parol – pod słowem honoru. [przypis edytorski]
25
polityka (z łac.) – tu: uprzejmość, dobre obyczaje. [przypis edytorski]
26
kapuza (z łac. caput: głowa) – futrzana czapka-uszanka. [przypis edytorski]
27
kosy – skośny a. zezowaty. [przypis edytorski]
28
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]
29
kostera – ryzykant, hazardzista, szuler. [przypis edytorski]
30
Zołtareńkowi – wojska Iwana Zołotarenki (zm. 1655), hetmana kozackiego, stronnika Rosjan, szwagra Bohdana Chmielnickiego; Zołotarenko brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa. [przypis edytorski]
31
kolokacja (z łac. collocatio: umieszczenie, ustawienie) – tu: współwłasność. [przypis edytorski]
32
Rzplitej – Rzeczpospolitej; skrót stosowany w XVII w. [przypis edytorski]
33
privatim (łac.) – prywatnie. [przypis edytorski]
34
auxilium (łac.) – pomoc; tu B. lm auxilia. [przypis edytorski]
35
komunik – jeździec, kawalerzysta a. jazda, kawaleria. [przypis edytorski]
36
wolej – lepiej; lepiej by było, żeby. [przypis edytorski]
37
Chowański, Iwan Andriejewicz (zm. 1682) – rosyjski wojskowy, bojar i wojewoda, jeden z dowódców w wojnie polsko-rosyjskiej (1654–1667). [przypis edytorski]
38
zali (daw.) – czy, czyż. [przypis edytorski]
39
insultować (łac.) – znieważać, obrażać. [przypis edytorski]
40
insultum (łac.) – zniewaga; tu B. lm insulta: zniewagi. [przypis edytorski]
41
Panno Mądra – jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii. [przypis edytorski]
42
kupy swawolne – oddziały nieprzyjacielskie, które odłączyły się od swojej armii. [przypis edytorski]
43
chudoba – niewielki majątek, inwentarz. [przypis edytorski]
44
Panno Można – jedno z określeń Matki Boskiej, występujące w litanii. [przypis edytorski]
45
Zołtareńkowi – wojska Iwana Zołotarenki (zm. 1655), hetmana kozackiego, stronnika Rosjan, szwagra Bohdana Chmielnickiego; Zołotarenko brał udział w zdobyciu Wilna (1654) i wielu innych miast, a zginął podczas oblegania Bychowa. [przypis edytorski]
46
imieniowi – popr. forma C. lp: imieniu. [przypis edytorski]
47
siła (daw.) – wiele, dużo. [przypis edytorski]
48
z