Rooi haring. Schalk Schoombie
Rooi haring
* ’n speurroman *
Schalk Schoombie
Human & Rousseau
vir Nushin en Alice
en al die stoepdae in Pretoria
Cooking like this is about control.
It’s about bending the world to your will.
– Jay Rayner, The Observer
At the age of six I wanted to be a cook.
At seven I wanted to be Napoleon.
And my ambition has been growing steadily ever since.
– Salvador Dali, The Secret Life of Salvador Dali
Wat nie vet maak nie, maak dood.
* 1 *
Deur innie huis: Ek het dit gedoen.
Dis wat jy wil weet, nie waar nie? Dis wat almal wil weet.
Verskoon my as dit voorbarig klink – my liewe preutse ma sou nou praat van “vrypostig” – maar ek wil sommer uit die staanspoor alle twyfel uit die weg ruim. Myself rondborstig verklaar.
Ek weet dit druis in teen alle verwagtinge. Dis “onverskoonbaar” en “slegte smaak”, maar ek kon nog nooit uithou tot die einde nie, nee, ek kon eenvoudig nie wag soos ’n soet kind nie, ek moes van moederskoot af die laaste bladsye van boeke lees en die eindes uitlap aan boekwurms wat slaafs en moeisaam van voor af deur ’n dik roman ploeg. Om hulle ongeloof en vieserigheid te aanskou – “Hoe kan jy so gemeen wees?” – en openlik of in my mou skater. Ja, dis ’n bietjie wreed en kleinlik. Ag, die versoeking was altyd onhoudbaar om nie met die hele verdomde sak patats vorendag te kom nie! Nou weer! So, waarom wag?
Ek bevestig en beaam: Dis ek.
Ek is die sondebok. Ek het dit gedoen.
Ek was verantwoordelik vir die dood van Hartman Swiegers, buitengewone sjef en geliefde kos-ghoeroe. Soos sy naam beloof: die hartlikste van hartlike mense, die dierbaarheid vanself, hartlikheid ook so kenmerkend van sy swaar en peperduur kookboeke, sy gul maaltye vir minderbevoorregtes, sy bydrae tot die “diverse koskultuur” van ons vraatsige reënboogvolkie.
Liewe Hartman Swiegers, ’n groot figuur op vele fronte, log van lyf, sag van hand, los van tong, en immer met die hart op die mou!
Hartskos het nie by hom ontstaan nie – daarvoor kan ons die Boeretannies bedank – maar hy het dit vervolmaak en nuwe betekenis gegee. Trooskos met ’n nouvelle strikkie omgebind. Smaaksensasie gewaarborg! Botter kon in daai mond nie smelt nie.
Met verantwoordelik bedoel ek regstreeks aanspreeklik. Ek bedoel “korte mette maak”.
Ek bedoel moord. Ek het die hart van Hartman stilgemaak.
Ja, die odes en huldeblyke stroom in, op sosiale media en radio, ’n oorverdowende getwiet, op Sondagkoerante se kosblaaie. Nimmereindigend! In kombuise van sy drie sjiek restaurante in Pretoria, Johannesburg en Kaapstad is selfs ’n minuut gewyde stilte afgestaan.
Ek was daar iewers, ja. Rondgestaan met hande agter my rug gevou en stroewe gesig, loer-loer deur geskreefde ooglede na al die ander geveinsdes, al die ander verdagtes, lippe opmekaar gepers om nie histeries uit te bars van die lag nie.
En toe, ná die happie gewyde stilte, het ons almal met ’n gesamentlike sug van ontroosbaarheid ’n traantjie weggepink en ’n kelkie sjerrie op sy nagedagtenis geklink, die sedigheid vanself!
Is dit nie ’n uitmuntende voorbeeld van “boontjie kry sy loontjie” nie? (Ek boer vandag met die kos-idiome.) Al word daar duisende traantjies gepink, was die hart van Hartman nie rein nie, allermins, dit was bloederig en klontswart, soos ek en die ander verdagtes maar alte goed weet.
Maar wag, wag, deursigtigheid het perke.
Soos die Prediker ons herinner, is daar ’n tyd vir alles onder die son, en dis helaas nog nie die geskikte tyd om alles uit te blaker nie. Die speurders moet darem hul brood verdien!
Geduld, geduld, alles sal onthul word vir dié wat fyn waarneem.
Laat my eerder sê: Die antwoord vir alle bose dade en konkelwerk skuil in die kostelike gesegde: “nog vis, nog vlees”. Dis die eerste en belangrikste leidraad. Nog vis, nog vlees. Die sleutel tot ’n hele paar donker waarhede.
Maar ek kan myself nie voortydig ophang nie.
Nee, laat die kopkrappers eers kopkrap.
2
As die klein handbyl kon praat, watter stories sou dit vertel?
Lank gelede, meer as ’n eeu gelede, is die kaplem sorgvuldig gesmee van oorskietyster. Swart ysterhout vir die handvatsel. Die wit-en-bruin kwasterige hout (vreemd genoeg nie swart nie) het 55 jaar gehou tot dit in ’n bosbrand verskroei is tot as, daarna is dit vervang met ’n geboë steel van donkerbruin slanghout wat gemaklik pas in ’n doelgerigte hand, kompleet met ’n riffelpatroon, nes die naam suggereer.
Dit weeg altesaam 3,2 kg. Nie te lig, nie te swaar nie. Die steel is 20 cm lank. Die lem, hoekig en 4 cm dik, verdun geleidelik oor 8 cm na die skerpkant. Die snykant is ná meer as ’n eeu verbasend ongeskonde en net effe gevlek met donker roeskolletjies wat kan lyk soos iets anders. Die snykant lyk steeds lus vir werk.
Die byl het al baie name gehad, waarvan die eerste Rinkhals was. Ander name wat eienaars oor die jare daaraan gegee het: Lady Luck, Hardehout, Kleintjie, Split-hom, Weglê, Saint Blood, Handgemeen.
Die byl se “geslag” het gewissel na gelang van wie dit tydelik besit of benut het.
Volgens oorlewering is dit gemaak in 1899 deur ’n ystersmid, ’n morbiede koolswart man wat perde en muile beslaan en ysterpotte gegiet het, glo een van die Boere se agterryers in die oorlog teen die Engelse. Hy had ’n probleem met outoriteit; op ’n dag het hy die veld ingestap en is nooit weer gesien nie. Die morbiede man se gees van moedswilligheid het in die ysterkop van die byl gaan sit soos ’n hoofpyn.
Voor sy klein verset, het die smid dit verkoop vir ’n stuk skaapnek en ’n halwe hoender, aan ’n ryk boer van Welkom, wie se vrou dit gebruik het om pluimvee te onthoof en slag.
Op die plaas is dit gebruik vir takies groot en klein: vuurhout kap, onkruid langs die perskeboord uithaal, neute kraak (met die rugkant) en meubels maak.
’n Plaaswerker het die byl in die veld laat lê en ’n ploegskaar het dit spoorloos in die rooigrond weggedolwe, waar dit vyf jaar onverstoord gelê en roes het.
Die volgende eienaar van die plaas het die handbyl weer uitgeploeg en aan ’n smous as outentieke artefak van die Boereoorlog verkwansel vir een pond tien.
’n Beeldhouer het dit gekoop om dryfhout te planeer en figure van nimfe en meerminne daaruit te kerf. Maar op sy beurt het hy dit in die wit sand van Arniston vergeet. ’n Seuntjie wat besig was om ’n seewaterdammetjie te bou, het dit uitgegrawe en aan sy oupa, ’n visser, oorhandig.
Die visser het die handbyl nuttig gevind om sy vangs van geelstert, snoek en Kaapse stompneus te skraap en bewerk. Hy het dit aan ’n kleinneef gegee om dié se ingesakte rietplafon te herstel.
’n Inbreker het die byl gesteel en so het dit toe van hand tot hand gereis na Pretoria, waar dit in 1922 gebruik is om ’n aanvallige vrou met een stewige kap in haar regterslaap stil te maak. Sy het haar man, ’n leerlingkonstabel met ’n minderwaardigheidskompleks, glo verneuk met ’n fris jong wiskundeonderwyser van Springs. Kap!
Die byl is by die owerhede as bewysstuk ingedien, maar skaars agttien maande later het dit op geheimsinnige wyse op ’n vullishoop in Pretoria-Wes beland, waar dit deur ’n munisipale werker opgetel is. Finders keepers.
In die volgende drie dekades is dit gebruik om ’n duif, ’n haas, ’n skadelose huisslang en ’n brandsiek hond dood te maak. Hiervoor was onderskeidelik een, drie, twee en ses kaphoue nodig.
Die lem is