Skepelinge. Karel Schoeman
Brunswyk, oud 29 jaar, vanweë straatskendery en die doodsteek van ’n vrouspersoon gehang, en sy kop op die galgeveld afgekap, die liggaam op die wiel en sy kop op ’n pen daarbo gesit.
—Cornelis Pieterzen, alias Jan Oostindiën, oud 23 jaar, synde ’n seeman, vanweë verskeie moorde, huisbrake en diefstalle lewendig geradbraak.
—Eldert Kool, van Amsterdam, oud 32 jaar, Oosindiëvaarder, weens begane manslag onthoof, sy kop op ’n pen op die skavot ten toon gestel, en so ook buite die stad die liggaam op ’n wiel en die kop op ’n pen.
—Huybert van Ies, van Amsterdam, oud 22 jaar, Oosindiëvaarder, is weens verskeie afpersings in die openbare strate gehang, en begrawe.
—Pieter van Rhyn, van Amsterdam, oud 22 jaar, timmermanskneg; hy het saam met ’n metgesel op diefagtige manier ’n burgerman nie slegs in die openbare straat aangerand en van sy geld beroof nie, maar met ’n duimstok sy keel toegedruk sodat hy geen geluid kon maak nie; waarvoor hy, nadat hy op Texel van ’n skip afgehaal is, opgehang is, ook búite die stad.
—Pieter Jurriaants Smit, van Tongeren, oor die 30 jaar, seeman, wat weens die pleeg van die verfoeilike sodomie op die Oos-Indiese Kompanjie se skip Rijnsburg van die skip afgehaal en opgehang is, sowel binne as buite die stad. Dog ’n seun van 16 jaar wat deur hom daartoe mislei is, en besonder onnosel bevind is op dié gebied, is van die galg verskoon, maar veroordeel tot streng geseling en langdurige gevangenis in die tughuis.
—Abraham Mozes, alias Bram de Pypeman, synde ’n smous, oud 32 jaar, van Amsterdam, en matroos op ’n oorlogskip, weens moord op sy bysit (by wie hy twee kinders gehad het), geradbraak. Sy misdaad was nie sonder skyn van regverdiging nie, want dit het daaruit voortgespruit dat sy bysit terwyl hy op reis was met ’n Oosindiëvaarder getroud is.42
Noodgedwonge het die oorgrote meerderheid van hierdie mense van dag tot dag geleef en was nooit seker wat die volgende dag vir hulle inhou nie. In die winter het die kort dae en slegte weer byvoorbeeld meegebring dat baie werkers afgedank is, terwyl oorlog elders, ’n slegte oes, die verlies van ’n skip of selfs ’n eenvoudige verandering in die mode honderde mense, waaronder ook redelik gegoedes, skielik in onheil kon dompel, en waar so iets eenmaal gebeur het, was rehabilitasie moeilik.
Dit was uit hierdie milieu of een soortgelyk daaraan dat ’n aansienlike deel van die VOC se werknemers afkomstig was of dat hulle vir werk by die Kompanjie gewerf is. Dit was in hierdie omstandighede dat die VOC uitkoms gebied het, met werk, kos en inwoning vir ’n vasgestelde aantal jare, en die moontlikheid om gedurende jou dienstyd bowendien ’n deel van jou loon aan jou naasbestaandes te laat uitbetaal vir hul onderhoud.
Soos gesê, wil dit voorkom dat die matrose en soldate van die VOC oorwegend uit ’n grootstedelike milieu afkomstig was, maar toe vryburgerskap in 1657 aan die Kaap ingestel is en die owerheid in Nederland landbou onder hulle wou bevorder, het hulle die Kaap laat weet dat hulle verskeie mans aangestel het ‘die haer op den landbouw ende boerenwerq verstaen’. Van Riebeeck self het in hierdie tyd berig dat hy ‘boeren’ van verbygaande skepe gelig en aan die Kaap agtergehou het.
Die feit dat ’n boerdery normaalweg aan die oudste seun bemaak is en die ander seuns ’n heenkome elders moes soek, dikwels op baie vroeë leeftyd, kan kandidate vir die VOC uit hierdie bron opgelewer het, asook misoeste of die verskynsel dat die tradisionele klein boerderytjies in hierdie tyd al hoe meer tot groter eenhede saamgevoeg is. Gesien die kleinskaalse en onekonomiese aard van boerdery in hierdie tyd, was daar op die platteland egter ook nie veel spesialisasie nie, maar inteendeel ’n groot mate van diversifikasie, en De Vries & Van der Woude het dit oor die ‘unspecialised, indeed improvised, peasant household economy’.43
Bowendien was daar ’n aansienlike groep ‘grondlose plattelanders’ wat vir boere gewerk het en van die landbou afhanklik was, en al die mense wat by die onsekere plattelandse ekonomie betrokke was, het uiteindelik miskien in Amsterdam of ’n ander stad beland en sou werknemers vir die VOC kan oplewer.
Ten slotte het die haas ononderbroke opeenvolging van Europese oorloë die VOC ook van ’n deurlopende kwota oudsoldate uit alle dele van die vasteland voorsien, en ’n moderne skrywer het dit in hierdie verband ewe lewendig en neerhalend oor buitelandse huurtroepe,
die als afgedankte of gedeserteerde militairen of om andere redenen de wijk naar Holland hadden genomen. Platzak, het hoofd vol muizenissen, zonder werk door onze havensteden rondslenterend, vielen dezen gemeenlijk in de handen van den een of anderen volkhouder of zielverkooper.44
Oorlog is in daardie jare grotendeels met behulp van buitelandse huursoldate gevoer, en ongeveer 600 000 het altesaam oor die sewentiende en agttiende eeu in die leër van die Nederlandse Republiek diens gedoen, waar die eed van trou in Nederlands, Duits, Frans of Engels afgelê kon word. Dit kan help om die aanwesigheid van buitelanders onder die werknemers van die VOC te verklaar, en ’n verskynsel soos die groot aantal Skotte wat op een tydstip onder Van Riebeeck se groepie aan die Kaap aanwesig was.
Ewe goed moes ’n aansienlike aantal bedrywe wat oorlogsbehoeftes en -voorrade aan die leërs verskaf het, sluit of drasties afskaal. Volgens Florike Egmond het baie van die nuwe werkloses in vredestyd werk gesoek ‘als matroos, losse landarbeider, venter, marskramer of knecht’,45 en by hierdie moontlikhede moet die VOC vanselfsprekend bygevoeg word.
Sover dit sin het om van ’n ‘tipiese’ dienaar van die VOC te praat, en sover so iets trouens bestaan het, was dit, sover dit matrose, soldate en werksvolk betref, waarskynlik ’n betreklik jong Duitssprekende wat sonder geld in Amsterdam aangekom het met die bedoeling om daar werk te soek, nie noodwendig by die Kompanjie nie, en deur laasgenoemde as soldaat in diens geneem is. So ’n individu verteenwoordig in elk geval ’n aansienlike groep mense, en bowendien die grootste enkele groep waaroor nadere inligting bestaan en waaroor dit dus moontlik is om te veralgemeen.
Die Duitser O.F. Mentzel, wat waarskynlik uit persoonlike ervaring geskryf het, het dit in hierdie verband oor aspirantsoldate wat ‘sonder geld’ na Holland kom, en ‘volkome vreemde, onbekende en onbemiddelde mense’ is. De Graaff het in sy boek oor Oos-Indië vehement teen hulle uitgevaar in ’n passasie wat, soos alles wat hy geskryf het, verdien om onvertaald aangehaal te word. Hier beskryf hy hoe vreemdelinge uit Noord- en Oosseehawens en die Duitssprekende grensgebied in ontredderde toestand in Amsterdam aanland,
alwaar sy dan met hooyvorken worden opgestoken, of met bootshaken worden op de wal gesleept, en so smerig en ellendig uitsien dat een mens sig moet erbarmen; dus gaande langs de straten by heele troppen als verdwaalde schapen, sommige met een bolster, sommige met een knapsak, en eenige met een maaiers seis op den trek.46
Nuwe aankomelinge soos hierdie is ingewag deur werwers, vryskutagente van sogenaamde volkhouers wat ’n bestaan gemaak het deur ’n handel in kandidate vir diens by die VOC. By die stadspoorte van Amsterdam en die plekke waar trekskuite en passasierskippies van elders aangelê het, en op die stad se brûe, wat ’n gebruiklike bymekaarkomplek was, het hulle mans ingewag wat klaarblyklik vreemdelinge was, en dan toegesak.
Die Duitser Wintergerst beskryf die Nieuwe Brug, vlak by die oop hawefront langs die IJ, in ’n besonder bedrywige deel van die stad, en omring deur skepe en skeepsbedrywighede, as ‘die werfplek vir skeepspersoneel’; ’n ander Duitse besoeker omtrent dieselfde tyd het dit oor ‘die Haringpakkers- en die Nieuwe Brug, waar talle duisende mense hulle ten alle tye bevind. Ons het dikwels in hierdie omgewing gaan stap vanweë die skepe wat daar lê en die mense wat daarop besig was, wat baie plesierig is om te sien.’
Mentzel gee ’n voorbeeld van die soort opportunistiese gesprek wat so ’n werwer dan aangeknoop het.
Vriend, kan jy vir my sê waar Gerrit de Buys se huis is
(of ’n ander iemand onder ’n denkbeeldige naam)?
—Nee, my vriend, ek is hier vreemd en het nou eers aangekom.
—Toe nou, dit het ek nie geweet nie. Neem my nie kwalik nie.
Waar kom jy vandaan?
—Uit Duitsland.
—Van watter deel?
—Van Magdeburg (of