Хәтер мизгелләре / Мгновения памяти. Миркасым Усманов
Хәй Хисмәтуллин белән элегрәк, үзен күргәнче үк танышырга туры килгән иде.
1956–1957 елларда, әле Казахстанда яшәгән чакта ук, Казан университетына укырга керергә ниятләгәч, миңа татар теле һәм әдәбияты буенча мәктәп программалары нигезендә әзерләнә башларга кирәк иде. Казаннан, «Книга – почтой» хезмәте аркылы соратып, татар мәктәпләре өчен чыгарылган дәреслекләр алдырдым. Чөнки үз сөйләшемдә җирле, ягъни диалекталь үзенчәлекләр һәм шул яклардагы кардәш төрки телләрнең тәэсире шактый булуын белгәнгә, миңа ана телемне бераз «үтүкләү», аруландыру зарур иде. Шуңа күрә әдәбият һәм грамматика дәреслекләрен җентекләп өйрәнергә тотындым.
Дәреслекләрнең икесе дә миндә шактый сәер хисләр уятты. Мәсәлән, татар әдәбияты буенча төзелгән китаплардагы татар язучыларына карата бирелгән билгеләмәләрдә аларны рус әдипләре белән чагыштырып бәяләү очраклары бар иде. Әйтик, «татар Пушкины», «татар Островские», «татар Горькие» һ. б. Димәк, татар тормышындагы әдәби күренешләргә, аерым иҗатларга шулай рус культурасы күзлегеннән бәя бирерлек дәрәҗәдә булгач, татар мәктәпләренә кергәнче, ягъни балалар бакчасыннан ук безнең халык балалары рус әдәбиятын шулай шәп беләләр булып чыга?!
Һәрхәлдә, төрле яклап уйланырга туры килде. Уйлануларның нәтиҗәсе генә күңелле түгел иде, әлбәттә… Шулай да урта мәктәпне русча тәмамлаган, гомумән классик рус әдәбиятыннан бераз хәбәрдар булган минем өчен әлеге алым файдалы да булып чыкты – күп баш ватып торасы юк…
Грамматика дәреслекләрендә исә икенче төрдәге сәерлекләр игътибарны җәлеп итте. Һәрбер кагыйдәдән соң мисал рәвешендә китерелә торган сүз тезмәләренең, җөмләләрнең һәр өченче-дүртенчесендә диярлек «матур» дигән сүз очрый иде. «Тормыш матур», «хезмәт матур», «колхоз матур», «көн матур» һ. б. Катлаулырак җөмләләрдә дә шул ук бер бәя – «матур» сүзе гел «сакта торган» булыр.
Мондый алымның еш кулланылуы тәшвикать[6] тәэсиреме, әллә китап язучыларның дөньяны шулай гел матур итеп күрергә теләүләре нәтиҗәсеме – болар минем өчен ачык түгел иде ул чакта. Ләкин бер сүзнең шулай адым саен кабатланып торуы «тешкә тия» бит. Өстәвенә эчке Русиягә караганда тормыш шартлары күпкә яхшырак булган Казахстандагы чынбарлыкны үз күзләрең белән күреп торгач… Шулай да миндә ул чакта бер шаян кызыксыну да барлыкка килгән иде. Һәр ясалма тел мисалын шулай эзлекле рәвештә «матурлаган» авторларның үз төс-кыяфәтләре ниндирәк икән соң? Матурмы икән?!
Авторлар дигәч тә, әлеге дәреслекләр, нигездә, ике кеше тарафыннан язылган иде. Ләкин мин алардан нигәдер Хәй Хисмәтуллинны гына хәтерлим. Күрәсе килә иде матурлыкка сусаган шул кешеләрнең үзләрен! Һәм, күп тә узмый, аларның берсен миңа еш күрергә, хәтта соңрак аның белән беркадәр аралашырга да насыйп булган иде.
Университетта укый башлауга ук, без, беркадәр хезмәт стажы белән укуга кергән олырак яшьтәге студентлар, шул елларда яңадан активрак оештырыла башлаган төрле әдәби, музыкаль кичәләргә йөрергә тырыша идек. Кызыксынучанлык,
Тәшвикать – пропаганда.