Ölü canlar. Николай Гоголь
verəndə az qala bütün şəhəri heyrətə gətirdi ki, oxucular bunun nədən ibarət olduğunu tezliklə görəcəklər.
İkinci fəsil
Bir həftə idi ki, gələn ağa şəhərdə yaşayır, gündüzlər naharlara, axşamlar müsamirələrə gedir və bu qayda ilə necə deyərlər, vaxtını çox xoş keçirirdi. Nəhayət o öz vizitlərini şəhərdən kənara çıxarmaq, Manilovla Sobakeviçi ziyarət etmək qərarına gəldi: bu iki mülkədara o, yanlarına gələcəyinə söz vermişdi. Bəlkə də buna daha mühüm bir səbəb vardı və qonağın qəlbinə yaxın olan daha ciddi bir iş onu getməyə vadar edirdi… Oxucu səbr eləyib, getdikcə daha artıq genişlənən və çox uzun olan bu hekayəni oxusa, onda bunun hamısını tədriclə, həm də öz vaxtında biləcəkdir. Faytonçu Selifana əmr verilmişdi ki, səhər tezdən atları qoşub briçkanı hazır eləsin. Petruşkaya da əmr olunmuşdu ki, evdə qalıb otağa və çamadana baxsın. Oxucuları bizim qəhrəmanın bu iki təhkimlisi ilə tanış etmək pis olmazdı. Hərçənd bunlar görkəmli şəxsiyyətlər deyil, necə deyərlər, ikinci, hətta üçüncü dərəcəli adamlardır, poemanın əsas məsələləri bunların üzərində qurulmamışdır, bu məsələlər onlarla çox az əlaqədardır və onlara çox az toxunur, – bununla belə müəllif bu cəhəti də çox ətraflı göstərmək, özü rus olsa da, alman kimi səliqəli olmaq istəyir. Bir də ki, bu çox vaxt aparmayacaq və əsərdə çox yer tutmayacaq, çünki oxucuların bu barədə aldığı məlumata çox az şey əlavə etmək lazımdır: oxucu bilir ki, Petruşka öz ağasının əynindən çıxan darçını, gen bir sürtük geyirdi və adətən lakeylər kimi onun da iri burnu, iri də dodaqları vardı. Xasiyyətcə az danışandı, çox danışmaqla arası yox idi, hətta maarifə, yəni kitab oxumağa nəcibanə bir meyl göstərirdi; oxuduğu kitabların məzmununu dərk etmək üçün çətinlik çəkməzdi; necə kitab olsa oxuyardı: qıza vurulmuş bir qəhrəmanın sərgüzəştimi olsun, ya əlifba, ya da dua kitabı olsun onun üçün heç fərqi yox idi, bunların hamısını eyni diqqətlə oxuyardı; onun əlinə kimya kitabı düşsəydi – bunu da oxumamış qoymazdı. Onun xoşuna gələn şey, kitabda yazılanlar deyil, kitab oxumaq özü idi və ya daha düzgün desək, kitab oxumaq prosesi idi: hərflərdən elə bir ucdan cürbəcür sözlər meydana çıxırdı, bəzən də elə sözlər olurdu ki, bundan heç şeytan özü də baş çıxara bilməzdi. Özü də ən çox dəhlizdə, çarpayı üstündə uzanmış halda kitab oxuyardı, çarpayıya salınmış döşək də bundan yastılanıb bərkimiş, yuxaya dönmüşdü. Kitaba olan ehtirasından başqa onun iki başqa adəti də vardı ki, bu onun xasiyyətinin iki başqa səciyyəvi cəhətini təşkil edirdi: o soyunmadan, necə varsa, əynində sürtuk yatardı, həmişə də özü ilə, bir az otaq qoxusu verən xüsusi havasını, öz xüsusi qoxusunu gəzdirərdi, hara da getsə o hava və o qoxu onunla gedərdi: belə ki, hətta heç insan ayağı dəyməyən bir yerə o öz çarpayısını qoyan kimi, öz şinelini və şey-şüyünü gətirən kimi orada elə bir qoxu əmələ gəlirdi ki, deyirdin, on ildir burada adam yaşayır. Çiçikov çox vasvası, hətta bəzi hallarda hələm-hələm şey bəyənməyən bir adam olduğu halda sabah-sabah burnuna hava dolan kimi ancaq üz-gözünü qırışdırar və başını silkələyərək deyərdi: «Bu nədi axı, belə də şey olar, sən tərləyirsən nədi! Bir hamama getsənə!» Petruşka isə bunun qabağında heç bir söz deməz və elə o saat bir işlə məşğul olmağa çalışardı: ya fırçanı götürüb ağasının frakına yaxınlaşar, ya da başqa bir iş görərdi, özü də dinib-danışmazdı. Bu vaxt o nə düşünərdi? Bəlkə də öz-özünə deyərdi: «Sən də lap əntiqə adamsan, bir sözü yüz kərə deyirsən, bu səni təngə gətirmir?..» Ya bəlkə ayrı şey düşünərdi: ağası öz təhkimli nökərinə öyüd-nəsihət verəndə allah bilir bu nökər nələr düşünür… Bəli, Petruşka barəsində hələlik bunları söyləmək olar. Faytonçu Selifan isə tamamilə başqa bir adamdı… Lakin müəllifin insafı qəbul etmir ki, aşağı sinifdən olan bu adamlarla oxucuları çox məşğul etsin, çünki, o oxucuların aşağı təbəqələrlə çox könülsüz tanış olduqlarını bilir. Nə etməli, rusların xasiyyəti belədir: rütbə etibarilə özündən heç olmasa bircə pillə yüksək olan adamlarla tanış olmaq arzusu, qraf ya da knyazla uzaqdan-uzağa salamlaşmaq onun üçün hər bir yaxın dostluq əlaqələrindən üstündür. Müəllif hətta öz qəhrəmanlarının taleyindən də qorxur, çünki o ancaq kollej müşaviridir. Saray müşavirləri bəlkə də onunla tanış olmaq istərdilər, lakin general rütbəsinə yaxınlaşanlar, allah bilir, bəlkə də ona ancaq həqarətli bir nəzər salacaqlar: elə bir nəzər ki, adam ayaqları altında sürünən hər bir şeyə təkəbbürlə belə bir nəzər salır; ya da ki, onlar mənim qəhrəmanıma bəlkə heç əhəmiyyət verməyəcəklər, – bu daha pis, çünki müəllif üçün bu ölümdən də betərdir. Lakin bunlar nə qədər kədərli bir hal olsa da, hər halda biz qəhrəmanımızın təsvirinə qayıtmalıyıq. Bəli, o, axşamdan lazımi əmrləri verib yatdı, səhər tezdən durub sabunla əl-üzünü o ki var yudu, yaş süngərlə təpədən-dırnağa kimi bütün bədənini sildi: bunu o ancaq bazar günləri edərdi, həmin gün də bazar günü idi; sonra da üzünü elə qırxdı ki, sifəti lap atlas kimi hap-hamar oldu və par-par parıldadı, mərsin rəngli frakını və içinə ayı dərisi vurulmuş şinelini geyib pilləkanla aşağı enməyə başladı; bu zaman mehmanxana xidmətçisi onun gah sağına, gah da soluna keçərək qolundan tuturdu; pilləkandan enib briçkaya mindi. Briçka gurultu ilə mehmanxana darvazasından küçəyə çıxdı. Yol ilə gedən keşiş onu görüb şlyapasını çıxartdı, çirkli köynəkli bir neçə uşaq əllərini uzadaraq dedi: «Ağa, yetimik, bizə bir sədəqə ver!» Sürücü onlardan birinin briçkanın dalına minməyə çox həris olduğunu görüb qamçı ilə vurdu; briçka küçənin daşları üstə atıla-atıla yola düşdü. Belə daşlı yol ilə gedirkən adam uzaqdan zol-zol şlaqbaumu görəndə sevinməyə bilmir, çünki bu, daşlı yolun tezliklə qurtaracağını, yol gedən adamın da əziyyətdən xilas olacağını göstərir. Çiçikovun başı bir neçə dəfə də kuzova möhkəmcə dəydikdən sonra, nəhayət yumşaq torpaq yola düşdülər. Briçka şəhərdən kənara çıxan kimi yolun hər iki tərəfində torpaq komaları, küknar meşəsi, seyrək budaqlı balaca şam ağacları, qoca şam ağaclarının yanmış gövdələri, yabanı ardıc ağacları və ümumiyyətlə bizim yerin təbiətinə xas olan başqa əhəmiyyətsiz şeylər görünməyə başladı. Arabir evləri, ipə düzülmüş kimi, sıra ilə uzanıb gedən, bir-biri üstə yığılmış köhnə odun qalaqlarına oxşayan kəndlərə rast gəlirdilər; bu komaların boz taxtapuşu, taxtapuşların alt tərəfində isə üstü naxışlı sallaq dəsmala bənzəyən bəzəkli taxta şəbəkələr vardı. Qoyun dərisindən kürk geyinmiş bir neçə kəndli, adətləri üzrə, darvaza qabağındakı skamyada oturub əsnəyirdi; döşləri sarınmış, dolu üzlü arvadlar yuxarı pəncərələrdən baxırdı, aşağı pəncərələrdən isə bir buzov, ya donuz başını bayıra çıxarıb ətrafı seyr edirdi. Xülasə, hamıya məlum olan mənzərələr! Çiçikov on beş verst yol getdikdən sonra Manilovun dedikləri yadına düşdü: onun kəndi bu arada olmalı idi, lakin on altıncı versti də keçdilər, amma kənd hələ də görünmürdü, iki mujik onlara rast gəlməsəydi, yəqin ki, kəndi heç tapa bilməyəcəkdilər. Çiçikov Zamanilovka kəndinə hələ çoxmu qaldığını soruşduqda, mujiklər şlyapalarını çıxartdılar və o birisindən daha ağıllı olan sivri saqqallı mujik dedi:
– Bəlkə də Zamanilovka deyil, Manilovkadır?
– Hə, hə, Manilovka.
– Manilovka!